بدون شک، نخستین ارکستر بزرگ مردمی را گروه موسیقی انجمن اخوت در تهران برگزار کردند. کنسرتی که با همت درویش‌خان و عارف قزوینی یک ماه بعد از فتح تهران برای کمک به بازماندگان شهدا و زخم‌خوردگان مشروطه در حیاط خانه ویران شده علی‌خان ظهیرالدوله برپا شد.
گروه موسیقی انجمن اخوت به سرپرستی درویش‌خان یکی از نخستین گروه‌های موسیقی ایران است که در زمینه موسیقی مردمی با استفاده از متد موسیقی سنتی ایرانی فعالیت خود را آغاز کرد. این گروه برای اولین بار موسیقی را از چارچوب موسیقی بزمی و درباری با کنسرت‌هایی که برگزار می‌کردند به سطح جامعه آوردند و در میان مردم اجرا کردند.
به گفته «ساسان سپنتا» در کتاب چشم‌انداز موسیقی ایران: «بعد از صدور فرمان مشروطیت، محمدعلی‌شاه بدون دعوت از نمایندگان مجلس تاجگذاری کرد و از همان ابتدا خصومت او با مشروطیت آشکار شد... این موضوع تجمع گروه‌ها را فراهم کرد... نوازندگان از آن محیط اجتماعی به سرعت استفاده کرده و به تشکیل کنسرت‌هایی در فضای باز اقدام کردند». ارکستر درویش‌خان در انجمن اخوت که بیشتر اعضای آن روشنفکران و تحصیل‌کردگان آن زمان بودند، به‌همین ترتیب تشکیل شد. ارکستر انجمن آغاز یک حرکت نوآورانه در موسیقی ایران بود، ترکیبی تازه از سازهای ایرانی و فرنگی که بعضی از آثار به فرم‌های غربی مثل مارش و پولکا نوشته می‌شدند. این برای نخستین بار بود که این فرم‌ها، در موسیقی ایرانی به کار گرفته می‌شود. »
در گروه موسیقی انجمن اخوت علاوه بر درویش‌خان که رئیس ارکستر بود، از بهترین نوازندگان و خوانندگان زمانه در این اجراها شرکت داشتند. دکتر «مهدی منتظم‌الحکما» و «حسین هنگ‌آفرین» نوازندگان سه‌تار از شاگردان خاص میرزاعبدالله؛ «مشیر همایون»، «غلامرضا سالارمعزز» و «یوسف فروتن» نوازندگان پیانو؛ «ارفع الملک»، «یوسف‌خان صفایی»، «یحیی‌خان قوام‌الدوله‌ای»، «فخام الدوله»، «علینقی وزیری»، «اسماعیل قهرمانی»، «شکرالله» معروف به شکری و «حاج غلامرضا» معروف به گاوی در ارکستر اخوت تار می‌زدند. «حسین اسماعیل‌زاده کمانچه‌کش»، «تقی دانشور» (اعلم السلطان)، «رکن‌الدین خان»، «حسام‌السلطنه» و «حشمت دفتر» نوازندگان ویلن بودند و «حاجی‌خان ضرب» و «رضاقلیخان» نوازنده ضرب بودند که رضاقلیخان گاهی آواز هم می‌خواند. «نایب اسدالله» معروف به نایب و «شاهیدی» نوازندگان نی و «ناصر سیف»، «میرزا حسین ساعت‌ساز» و «سیدحسین طاهر زاده» خوانندگان ارکستر بودند.
نه‌فقط اجرای موسیقی‌ها و نمایش‌هایی با مضامین مخالفت با استبداد که عضویت بسیاری از مشروطه‌خواهان شناخته شده هم باعث شد تا خانه ظهیرالدوله و مقر انجمن، همزمان با به توپ بستن مجلس خراب شود و اشیا، اثاثیه و کتاب‌های گران‌قیمت خانه به غارت برود. پس از انهدام و غارت مقر انجمن اخوت، جلسات و گردهمایی‌ها و کنسرت‌های آنها تقریبا تعطیل شد و جلسات و کنسرت‌های مخفیانه به باغ‌های شخصی اعضای انجمن در حومه پایتخت محدود شد. بااین حال صدای ارکستر انجمن همچون دیگر صداهای مخالف استبداد، در دوره یک‌ساله استبداد صغیر، کاملا خاموش نشد. پس از فتح تهران در تیر ماه ۱۲۸۸ خورشیدی، این صدای صدای ارکستر انجمن اخوت بود که تبدیل به صدای انقلاب مشروطه شد.
درویش‌خان با عارف قزوینی و به‌واسطه او با «انجمن اخوت» آشنا شد. همکاری او با انجمن اخوت، مهم‌ترین حلقه اتصال او با انقلاب مشروطه است. درویش‌خان که خود به تازگی از قید ملازمت یک شاهزاده قاجاری رهایی یافته بود، به عنوان رهبر ارکستر انجمن اخوت با اعضای مشروطه‌خواهش نقش ایفا کرد. غیر از کنسرت‌های درویش‌خان با انجمن اخوت در تهران، او در سال ۱۲۸۸ خورشیدی همراه چند هنرمند سرشناس دیگر یعنی؛ «حسین طاهرزاده»، «باقرخان رامشگر»، «اقبال آذر» و «عبدالله دوامی» و به‌درخواست مشروطه خواهان برای سه شب کنسرتی در شهر رشت برپا کردند. این گروه برای ضبط صفحه از روسیه عازم لندن بودند و چند روزی در این توقف کردند. چند عکس معروف هم از این گروه باقی مانده است؛ گروهی که سفر آنها الهام‌بخش «علی حاتمی» برای ساخت فیلم «دلشدگان» هم بود.
کنسرت‌های درویش‌خان محدود به کنسرت‌های مرتبط با مشروطه‌اش نمی‌شد، او احتمالا از نخستین هنرمندانی بود که کنسرت‌هایی با اهداف اجتماعی روی صحنه برد که تعدادی از آنها با ارکستر انجمن اخوت بود. کنسرت برای ایجاد مدرسه فرهنگ، کنسرت به نفع حریق‌زدگان آمل، کنسرت برای ایتام بی‌بضاعت مدارس ملی کنسرت برای بازسازی خرابی‌های آتش‌سوزی بازار، کنسرت برای غارت شدگان ارومیه از جمله این برنامه‌ها بود. او کنسرتی در سفارت روسیه به‌نفع قحطی‌زدگان روسیه ترتیب داد که وزارت جنگ طی نامه‌ای در اردیبهشت سال ۱۳۰۱ از او قدردانی کرد.
پژوهشگر:فرزانه ابراهیم زاده
نظر شما