بهشت زهرا؛ جایی که سر و کار همه به آن می افتد

به گزارش خبرنگار شهر؛ آرامستانی که برای دفن نخستین مردگان در آن جایزه تعیین شده بود، حالا ۵۰ ساله شده است، بهشت ‌زهرا، نیم قرن می‌شود که با آغوش باز میزبان رفتگان از هر قشر و هر طبقه اجتماعی بوده و انگار خودش شبیه به یک کشور است، کشوری که هم نخست وزیر دارد هم نماینده مجلس، هم رییس جمهور دارد هم سرباز، سردار و هنرمند  و مردمی از پیر و جوان، زن و مرد، کودک و کهنسال که مسیر همه‌شان در نهایت به یک جا ختم می شود.

آرامستان ۷۵۰ هکتاری پایتخت

سازندگان بهشت‌زهرا در نخستین سال تاسیس اعلام کرده بودند این آرامستان برای مدت ۳۰ سال درگذشتگان پایتخت کفایت می کند اما با وقوع جنگ تحمیلی و ورود سیل عظیم شهدای وطن، ظرفیت بهشت‌زهرا، دو سال زودتر از موعد پیش‌بینی شده یعنی در سال ۱۳۷۸، پر شد. با این حال در همان سال، مساحت ۱۱۰ هکتار در قسمت شمال‌شرقی این آرامستان به مجموعه بهشت‌زهرا اضافه و مهرماه ۱۳۸۸ هم ۱۶۰ هکتار دیگر در بخش شرقی به این آرامستان ملحق شد.

اکنون بهشت‌زهرای تهران ۵۸۴ هکتار وسعت دارد که با در نظر گرفتن حرم مطهر امام خمینی (ره) وسعت آن به ۷۵۰ هکتار می‌رسد که همین موضوع هم بهشت زهرا را در رده بزرگترین آرامستان‌های جهان بعد از وادی‌السلام در نجف قرار داده است، در حالیکه بزرگترین آرامستان اروپا تنها ۱۰۰ هکتار مساحت دارد.

اکنون بهشت‌زهرا سالانه میزبان ۶۰ هزار متوفی از افراد گوناگون جامعه است، آرامستانی که خانه ابدی ۳۰ هزار شهید جنگ تحمیلی، چهارهزار شهید گمنام  و ۲۵۰ شهید مدافع حرم بوده و علاوه بر آن با آغاز دهه ۷۰ قطعه‌ای برای هنرمندان شکل گرفت که تا امروز میزبان حدود ۳۰۰ هنرمند و مردمی است که هر از چندی در ستایش هنر در این قطعه گردهم می‌آیند. قطعه دیگری هم با عنوان «نام‌آوران» در سال‌های اخیر در این آرامستان شکل گرفت که تاکنون برخی چهره‌های مطبوعاتی و فرهنگی نخبگان و ورزشکاران و کسانی که اهدای عضو کرده اند؛ در آن به خاک سپرده شدند.

در بخشی از قطعه ۲۴ بهشت زهرا ساختمانی است که شهیدان بهشتی، رجایی، باهنر و دیگر شهدای هفتم تیر و هشتم شهریور در آن به خاک سپرده شده اند و پس از آنان هم میزبان برخی شهدای دولت‌های بعد شد و علاوه بر آن  آیت‌الله طالقانی از رهبران انقلاب هم در میانه میدانی در بهشت زهرا به خاک سپرده شده است.

سعید خال، مدیر عامل سازمان بهشت زهرای تهران می گوید: سازمان بهشت زهرا بدون تعطیلی است و از ۲۵ تیر ۱۳۴۲ تا به امروز حتی یک روز هم تعطیل نشده است. این سازمان امروز به عنوان یکی از بزرگترین مکان های فضای سبز تهران محسوب می شود و یک تنفس گاه بزرگ است و بیش از نیمی از این مکان فضای سبز خالص است. تا تیر ۱۳۹۹ حدود یک میلیون و ۷۴۰ هزار نفر پذیرش داشتیم و یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر دفن انجام شده است.

بهشت زهرا به لحاظ تحولات فرهنگی و تاریخی نقش بسیار مهمی دارد. در قبل از انقلاب محل تدفین پیکر شهدای انقلاب بود که به صورت پنهانی دفن می شدند. در روز ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ حضرت امام بعد از ۱۵ سال از تبعید به بهشت زهرا می آید و فرماندهی انقلاب را به عهده می گیرد و به عنوان اولین مرکز فرماندهی انقلاب شناخته می شود.

از همه مهمتر مدفن ۳۰ هزار شهید و چهار هزار شهید گمنام است و مدفن بسیاری از بزرگان تاریخی، فرهنگی و سیاسی است. مدفن بسیاری از سرداران شهید است و تا به امروز ۲۵۰۰ نفر از مشاهیر و نام آوران و بزرگان این سرزمین در آنجا دفن هستند و بسیاری از اماکن فرهنگی و وقایع تاریخی انقلاب در آنجا رقم خورده است.

او می گوید: بهشت زهرا حداکثر سه سال تا پنج سال آینده پر می شود و یکی ازکارهای خوب مدیریت شهری این است که یک مشاور خبره اخذ کرده ایم و در صدد هستیم که مکان های جدید را برای آرامستان در شهر تهران پیش بینی کنیم. پنج مکان پیشنهاد داده شده است و باید ببینیم که شورای شهر در ادامه کار کدام مکان ها را تصویب می کند. به دلیل مسائل خاص کارشناسی از ذکر نام و مکان خودداری می کنیم.

البته کار مطالعه بازسازی و بهسازی پنج آرامستان تهران نیز انجام شده که به صحن شورا رفته و تصویب شده است. این آرامستان ها به لحاظ تاریخی، فرهنگی و میراثی بسیار ارزشمند هستند و به چند دین و کشور بین المللی تعلق دارند. این آرامستان ها در منطقه ۱۴ (دولاب) می تواند با بازسازی یک ارزش افزوده به آن منطقه بدهد و نقش مهمی در روابط بین المللی داشته باشد.

آرامستان فرنگی های مقیم تهران

از میدان شهدا که وارد خیابان پیروزی می‌شوید به نیمه خیابان که می رسید.   سمت راست باید وارد کوچه شهید حسن‌ پورمند شوید و آنقدر جلو بروید تا برسید به خیابان حجت‌الاسلام شاه‌آبادی و بعد هم دنبال کوچه شهید احمد رضایی تاجری بگردید. انتهای این کوچه دیوار است؛ دیوار ۵ یا ۴ آرامستان قدیمی، اینجا ۱۵۰ سال قدمت دارد که به پنج بخش مجزا منفک شده است. ارتودکس روسیه، ارامنه گریگور، اشوریها، ایتالیا و لهستان و فرانسه که در سرزمین ما عمرشان تمام شده، ارامنه کاتولیک  در این پنج آرامستان، آرامیده اند.

این منطقه در تهران قدیم به سرآسیاب دولاب معروف بوده. حتما نام دروازه دولاب را شنیده‌اید بنابراین از اینکه گورستانی در وسط شهر است تعجب نکنید، در تهران عصر ناصری اینجا گورستان‌های اقلیت پایتخت بوده‌اند.

آرامگاه سربازان روسی

در آرامستان ارتدکس‌ها هنوز هم تدفین انجام می‌شود. نگهبان اینجا مرد میانسال مسلمانی است که پدر و پدربزرگش هم، شغل‌شان نگهبانی از همین آرامستان بوده، او می‌گوید: «شاید سالی یک نفر اینجا دفن شود. چون تعداد ارتدکس‌ها در ایران بسیار کم است؛ در حال حاضر در تهران کمتر از ۱۰۰ نفر باشند».

آرامگاه دیگری که توجه‌تان را جلب می‌کند متعلق است به سربازان ارتش روسیه. می‌گویند تعداد زیادی از سربازان روس در این فضای محدود دفن شده‌اند. تعداد دقیق‌شان مشخص نیست اما براساس تاریخ روی سنگ قبر و گفته نگهبان در طول چهار سال از ۱۹۴۱ تا ۱۹۴۵ هر چه از ارتش سرخ روسیه در ایران کشته شدند؛   در همین گور به خاک سپرده شده‌اند. این هم نوعی گور دسته جمعی است با یک ستاره سرخ که بالایش نصب کرده‌اند. معنی‌اش این است که اینها از همان روس‌هایی هستند که با ارتش متفقین به ایران حمله کردند.

یونانی‌های ساکن آرامستان

یک کلیسای بسیار کوچک هم در دل این آرامستان وجود دارد که متوفی را ابتدا در آن می‌گذارند و دعا می‌خوانند و مراسم تشییع را اجرا می‌کنند. کلیسایی که در آرامستان هستند به آنها «مادور»  یا «چپل» می گویند که فقط برای مراسم تدفین استفاده می شود و هیچ مراسم عیدی در آن برگزار نمی شود. بخش بالایی کلیسا که مثل صحن اپرا یک سکو دارد که محل استقرار کشیش برای خواندن انجیل با صوت  است. بیش از یک سده است که اینجا آرامستان است و یک قرن است که این کلیسای کوچک اینجاست. همه چیزش شبیه قصه‌هاست شبیه عکس‌هایی که ناگهان از میان تاریخ بیرون پریده‌اند و کوله باری از غم را با خود یدک می کشند. اطراف کلیسا قبرهای وجود دارد که آنها کشیشان و مقربین و اشخاص با ایمان بوده اند. اینجا هنوز هم سالی یکی دوبار مرده های جدیدی برای خاکسپاری می آورند که تعدادشان کم است.

ایستاده چون سرو

آرامستان بعدی که واردش می‌شویم، آرامستان کاتولیک‌هاست همان صلیبی را دارد که می‌شناسیم. اما تفاوتش با آرامستان قبلی این است که این یکی ملک سفارتخانه‌های چند کشور اروپایی است؛ فرانسه، لهستان و ایتالیا. بعد از ورود به این آرامستان چند دقیقه‌ای در خاک فرانسه هستید، بعد وارد لهستان می شوید و نهایتا به ایتالیا می رسید. لابلای مردمان خفته در این گورستان، اتباع کشورهای دیگر اروپایی دیده می‌شوند مثل اکراین، آلمان و هلند.

آرامستان ممنوعه آشور

درست روبروی آرامستان لهستانی ها در کوچکی خودنمایی می کند که بیشتر شبیه خانه هاویشام پیر است. آنقدر می‌توانیم از این آرامستان ببینیم که پیرمرد نگهبان از لای در اجازه می‌دهد. ورودی اینجا بیشتر شبیه انبار سنگ‌تراشی است؛ یعنی دقیقا همین است. پیرمرد با ظرف غذایی که در دست دارد از پذیرفتن ما امتناع می کند و توضیح می‌دهد برای دیدن این آرامستان باید از کلیسای آشوری‌ها نامه داشته باشیم؛ با امضای شخص کشیش. او می‌گوید ۵۰ سال است که اینجا مرده‌ای دفن نشده.

آرامستان ارامنه گریگوری آرامستان آدم‌های آشناست؛ آرامستان ایرانیهای ارمنی که می‌شناسیمشان با یک دیوار از آرامستان کاتولیک‌ها جدا شده. ۱۳ سال است که به قول نگهبان اینجا پر شده و دیگر جایی برای پذیرش مرده‌ها ندارد و این پیرمرد با یک سگ بزرگ با تمام توانش از امانتی که دستش سپرده شده نگهداری می‌کند. نگهبان می گوید این قبرها اصلا قابل دیدن نیستند و نمی شود روی سنگی را خواند. از او از افراد معروف این آرامستان می پرسیم و در جواب می گوید: مزاری که متعلق است به جوانی به نام وارطان که زیر شکنجه‌های ساواک کشته شده. بلافاصله یاد آن شعر شاملو می‌افتم که می‌گفت: وارطان ستاره بود یک دم درین ظلام/ درخشید و جست ‌و رفت.

قطعه ۸۸ و اسطوره ها

از آرامستان های دولاب که بگذریم در بهشت زهرای تهران قطعه ۸۸ جایگاه ابدی بسیاری از سرشناسان ایرانی است.

یش از شکلگیری قطعه هنرمندان و قطعه نام آوران بهشت‌زهرا که کفن و دفن متوفیان در آن تابع قانون و نظم و انضباط است، پیکر مشاهیر ساکن تهران هم مانند سایر مردم راهی آرامستان‌های پراکنده‌ای می‌شد که در حاشیه تهران قرار داشت، تا مدت‌ها امامزاده عبدالله و ابن‌بابویه شهر ری و امامزاده طاهر کرج آرامستان‌هایی بودند که میزبان مشاهیر تهران بعد از مرگ می‌شدند اما در دوره پهلوی بعد از آن که علی‌خان ظهیرالدوله در سال ۱۳۰۳ شمسی در باغ خود حوالی تجریش بر اثر سکته قلبی درگذشت، بسیاری از هنرمندان وصیت کردند که در باغ ظهیرالدوله و در کنار او دفن شوند، به این ترتیب به مرور آرامستان ظهیرالدوله بر اساس قراردادی نانوشته به خانه ابدی مشاهیر تبدیل شد.

ملک مهرداد بهار، پژوهشگر و نویسنده، فرزند ارشد ملک الشعرای بهار نخستین چهره سرشناسی است که سال ۱۳۷۳ بر اثر بیماری سرطان خون درگذشت و پیکرش برای دفن به قطعه هنرمندان بهشت‌زهرا سپرده شد. اگرچه قطعه هنرمندان بهشت زهرای تهران آرام آرام به سمت تکمیل ظرفیت پیش می‌رود اما هنوز هم پایان کار این قطعه معلوم نیست. قطعه‌ای که از بازیگر تا خواننده از نویسنده تا پژوهشگر را با آغوش باز پذیرفته است.

دفن یک هنرمند در بهشت‌زهرا چه مراحلی دارد؟

برای آنکه یک هنرمند در قطعه ۸۸ بهشت زهرا به خاک سپرده شود در گام نخست باید «هنرمند» شناخته شود. تشخیص هنرمند بودن متوفی توسط حوزه تخصصی مربوط (خانه سینما، خانه تئاتر، خانه موسیقی، سازمان صداوسیما، حوزه هنرهای تجسمی و...) در نامه‌ای به معاونت امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اعلام می‌شود.

معاونت امور هنری بعد از بررسی مدارک متوفی، نامه‌ای را براساس این تاییدیه به سازمان بهشت زهرا ارسال کرده و به این ترتیب، هنرمند تازه‌درگذشته اجازه دفن در قطعه هنرمندان را دریافت می‌کند. با این حال به دنبال اعلام سازمان بهشت زهرا مبنی بر تکمیل قطعه هنرمندان و کمبود جا در اواخر سال ١٣٩٢، از آن سال به بعد، در طبقات فوقانی قبرهای هنرمندان قدیمی در این قطعه هم متوفی جدید دفن می‌شود.

بر این اساس، وقتی خانواده متوفیان برای دریافت معرفی‌نامه مراجعه می‌کند، مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، این شرایط جدید را برای آن‌ها توضیح می‌دهند، اگر آن‌ها این موضوع را قبول داشته باشند، از بستگان درجه اول مانند همسر، فرزند، پدر یا مادر متوفی تعهد گرفته می‌شود.

این تعهد به معاونت امور هنری وزارت ارشاد اجازه می‌دهند که در طبقات دیگر قبر متوفی، هنرمند دیگری را با تشخیص صلاحیت این معاونت دفن کند. در واقع این تعهد آخرین سند هویتی است که  در پرونده و سوابق آن متوفی ثبت و نگهداری می‌شود.

هزینه دفن و کفن در تهران چقدر است 

هزینه دفن و کفن در بهشت زهرا در طول سال ها همواره یکی از موضوعاتی بوده است که در اخبار و حتی فراتر در مستند سازی ها و فیلم سازی ها به آن توجه شده است.

بر اساس اعداد و ارقامی که شورای شهر تهران در سال ۱۳۹۷ درباره بهای خدمات قابل عرضه در سازمان بهشت زهرا (س) تصویب کرد، کفن و دفن یک متوفی چیزی در حدود پنج میلیون تومان هزینه دارد.

در سال‌های اخیر سازمان بهشت زهرا (س) روزانه بین ۱۵۰ تا ۲۰۰ نفر را برای تدفین پذیرش می‌کند و سالانه بیش از ۵۰ هزار نفر از متوفیان در بهشت زهرا پذیرفته می‌شوند که از این تعداد ۳۵ هزار نفر در این سازمان ثبت می‌شوند و ۲۲ هزار نفر هم از سیستم قبر رایگان بهشت زهرا (س) استفاده می‌کنند.  
بر اساس مصوبه شورای شهر تهران در تیر ۱۳۹۷، هر خدماتی که سازمان بهشت زهرا (س) ارایه می‌کند تعرفه خاص خود را دارد، مثلا  هزینه کاور بسته بندی متوفی ۲۰ هزار تومان و ترمه ۴۰ هزار تومان،  هزینه هر روز نگهداری متوفی در سردخانه ۲۰ هزار تومان و نصب بلندگو، اکو  و مداحی سر مزار برای تدفین و مراسم چهلم و سالگرد در مجموع  ۱۸۰ هزار تومان است.  

بخش مهم هزینه ها برای بازماندگان متوفی، هزینه های مربوط به انتخاب قطعه و قبر است، بهشت زهرا (س) از ابتدای تأسیس تاکنون یک طبقه قبر رایگان در قطعات جاری (روز دفن) در اختیار هر شهروند تهرانی قرار می دهد و شهروندان در صورت تمایل با پرداخت تعرفه ای مشخص طبق مصوبه شورای اسلامی شهر تهران طبقات دو و سه را نیز می توانند خریداری کنند.
برخی شهروندان هم درخواست احیای قبور ۳۰ ساله را در قطعات مختلف دارند که بعد از طی مراحل اداری بهشت زهرا(س) قبر ۳۰ ساله را احیا و سه طبقه قبر به شهروندان تحویل می دهد.

جدول  قیمت برخی از خدمات سازمان بهشت زهرا (س) بر اساس مصوبه تیرماه ۱۳۹۷ شورای شهر تهران

این تعرفه‌ها هم اکنون از سوی مسئولان سازمان بهشت زهرا (س) رسمی و نحوه واگذاری قبور به متقاضیان در سازمان بهشت زهرا(س)، کاملا مطابق با نرخ مصوب در شورای شهر تهران صورت می‌گیرد و خرید و فروش‌های خارج از تعرفه‌های مصوب که بعضا اخبار آن منتشر می‌شود، انجام نمیشود.  

مسئولان سازمان بهشت زهرا (س) نه قیمت‌های نجومی و نه خرید و فروش قبر در بهشت زهرا (س) را تایید نمی‌کنند، سعید خال مدیرعامل این سازمان بارها اعلام کرده که ادعای وجود قبرهای نجومی واقعیت ندارد و گرانترین قبری که در طول تاریخ ۴۷ ساله بهشت زهرا فروخته شده ۱۶ میلیون تومان بوده آن هم در قطعات ۱ تا ۱۱۰ بوده که قدمت آنها بیش از  ۳۰ سال است.

همچنین در فاز دوم بهشت زهرا(س) حداکثر قیمت قبور ۹ میلیون تومان و در فاز سوم و قبور روز قیمت هر طبقه ۷۵۰ هزار تومان است.