به گزارش شهر؛ هر قدر تهران در طول صد و پنجاه سال گذشته زیر و روشده، محرمش تغییر آنچنانی نکرده است. چهره این شهر از آن وقت که اسم شهر را رویش گذاشتند و گرداگردش بارو کشیدند به شهادت اسناد و روایات تاریخی در این ایام دگرگون می‌شود آن‌قدر که انگار به شهر دیگری آمده‌ای؛ شهر بهتری. چراغانی‌های یک‌دست، پرچم‌های سبز و سرخ و سیاه، کتیبه‌هایی که همه از بازخوانی واقعه‌ای خبر می‌دهند؛ بازخوانی شورشی که خلق عالم را در بر می‌گیرد و نه فقط رنگ‌وبو و موسیقی و ذائقه شهر را، که حال آدم‌هایش را نیز دگرگونه می‌کند.
عزاداری محرم در تهران یکی از دیرینه‌ترین سوابق را در بین شهرهای شیعه عالم اسلام به نام خود ثبت کرده است، دست‌کم به شهادت این‌که روستاهایی که به هم پیوستند و تهران را ساختند، همگی زیدی‌مذهب و شیعه‌مذهب بودند و ری به‌عنوان دلیل شکل‌گیری تهران و تاریخی‌ترین بخش این ابرشهر دست‌کم از زمان حکومت آل بویه قلب عزاداری شیعیان برای حضرت سیدالشهدا بوده است. همه این‌ها تهران را به یکی از مقاصد دیدنی در روزهای محرم تبدیل می‌کند.
اگرچه در این روزها به دلیل شیوع بیماری کرونا مراسم و آیین محرم به شیوه قبل برگزار نمی شود و بسیاری پایتخت را در این روزها ترک می‌کنند و ترجیح می‌دهند آیین سوگواری را در شهرهای آبا و اجدادی‌شان برپا دارند، اما تهرانیان اصیل و نسل سوم مهاجران به این شهر که امروز جمعیت قابل توجهی از ساکنان تهران را تشکیل می‌دهند، می‌دانند که محرم تهران تا چه اندازه تماشایی است. به همین بهانه به مثل مشتی از خروار، گذری داریم بر قدیمی‌ترین تکیه‌های تهران.
از بازار تا تکیه
تکیه یکی از شاخصه‌های شهرهای ایران است. می‌توان گفت از زمان صفویه به این سو، تکیه از ارکان یک محله است. به‌طوری‌که ممکن است در یک محله یا روستای تاریخی مسجد جامع نباشد، اما بی‌تردید تکیه رکن جدانشدنی آن است.
تاریخ بنای تکیه تجریش را بیش از ۱۰۰ سال پیش می‌دانند؛ بعضی‌ها حتی این تاریخ را به حدود ۲۰۰ سال پیش نسبت می‌دهند که البته وجود تکیه‌ای از ۲۰۰ سال پیش در روستایی شیعه‌نشین که حول محور امام‌زاده‌ای از فرزندان موسی بن جعفر بنا شده، بعید هم به نظر نمی‌رسد. اما قدمت آن‌چه امروز به نام تکیه تجریش در بازاری محلی به همین نام وجود دارد، باید کمی بیش از ۱۰۰ سال باشد.
بازار قدیمی تجریش، یک بازار محلی سرپوشیده و متصل‌کننده دو محله سرپل و تجریش است. آن‌چه از این بازار بیش از هر چیز شهرتش را در روزهای عادی سال بر سر زبان‌ها انداخته، میدان سرپوشیده میوه و تره‌بار آن است که بسیار جذاب و دیدنی است. این میدان در اصل مکان تکیه تجریش است و از اساس به همین منظور ساخته شده و بعد از دهه محرم به اجاره در اختیار بازار میوه و تره‌بار قرار می‌گیرد. بنابراین درآمد حاصل از اجاره یک‌ساله این مغازه‌ها هزینه‌های برپایی مراسم را تامین می‌کند.
تکیه تجریش همچون اغلب تکایا در دو طبقه ساخته شده و طبقه دوم آن بالکن‌هایی مشرف بر صحن طبقه اول است. در طبقه اول در قسمت‌های شمالی فضای میانی شش حجره، در قسمت جنوبی پنج حجره و در قسمت شرقی سه حجره قرار دارد و در قسمت غربی، شاه‌نشین واقع شده است. در طبقه دوم نیز در قسمت شمالی چهار حجره و در قسمت‌های شرقی و جنوبی هر کدام شش حجره قرار دارد. در حال حاضر در تکیه تجریش حجره‌های پیرامون فضای میانی به لحاظ موقعیتشان در بازار تجریش کاربری اولیه خود را از دست داده و عملکرد تجاری گرفته‌اند. البته در ماه محرم از آن‌ها هم برای برگزاری مراسم سوگواری استفاده می‌شود.
تکیه تابستانی
تکیه نیاوران در زمان ناصرالدین شاه ساخته شده. می‌گویند او که مقر سلطنتش در تابستان کاخ صاحبقرانیه بود، بعد از آن‌که تکیه دولت را برای خود در مجاورت کاخ گلستان بنا کرد، برای سال‌هایی که محرم با تابستان‌های گرم تهران مقارن می‌شد، تکیه‌ای در نیاوران ساخت. بنابراین می‌شود گفت این تکیه، تکیه تابستانی سلطان صاحبقران بوده است. اما از آن‌جا که تکیه‌ها از دیرباز در سرزمین ما از ملزومات حیات یک محله بوده‌اند، تکیه نیاوران در تابستان و زمستان متعلق به اهالی‌اش باقی می‌ماند.
اگر کسی بخواهد یکی از اصیل‌ترین مراسم عزاداری امام حسین(ع) را ببینید، باید شب‌های محرم به تکیه نیاوران مقابل کاخ نیاوران برود که در آن هنوز در تمام شب‌های ماه محرم تعزیه برگزار می‌شود. این تکیه از سال‌های ممنوعیت اجرای تعزیه باید قصه‌ها از غصه‌های مردمان دورانش داشته باشد، چنان‌که سکانس‌هایی از سریال به‌یادماندنی «شب دهم» در آن فیلم‌برداری شده است. چند سال پیش اجرای تعزیه تکیه نیاوران بعد از دهه‌های پی‌درپی ناگهان متوقف شد و به همین سبب آیین تعزیه تکیه نیاوران، دو سال پیش در فهرست میراث در خطر قرار گرفت تا برای ادامه حیاتش تلاش شود. یکی از تلاش‌ها همین علاقه‌مندی و حضور عمومی مردم برای تماشای این آیین اصیل است.
اگر از خیابان شهید باهنر در منطقه نیاوران وارد خیابان قنات شمالی شویم، نرسیده به خیابان خیام و در کوچه تکیه، بنایی را خواهیم دید که اگرچه بازسازی شده و برای همین نمای بیرونی‌اش چندان نشان‌دهنده قدمت آن نیست، اما عمرش به حدود ۱۶۰ سال پیش برمی‌گردد.
مساحت تکیه ۱۵۰۰ مترمربع و مشتمل بر صحن میانی مستطیل شکل با گوشه‌های پخ شده است که در چهار ضلع آن طاق‌نماها و غرفه‌هایی، در دو طبقه ساخته شده‌اند. فضای میانی تکیه، در اصل روباز بوده و تنها هنگام مراسم با چادر مسقف می‌شد که حدود نیم قرن پیش، با کمک افراد خیر و استادی استاد حسن بخارا با پوشش شیروانی پوشانده شد.
این تکیه در دوره پهلوی مرمت کلی و در سال ۱۳۶۱ نیز سقفش تعمیر شده است. با وجود تعمیر هنوز هم، ساختار یک قرن و نیم پیش تکیه حفظ و از قسمت‌های سکوی دایره‌ای شکل میانی برای اجرای شبیه‌خوانی و ایوان برای تماشا تشکیل شده است.
قطر فضای دایره‌ای آجری وسط ۲۰ متر است که اطراف آن ۱۰ ستون سیمانی با پوشش چوب گردو قرار دارد. لبه‌های ایوانی که شرکت‌کنندگان در آن می‌نشینند و مراسم را تماشا می‌کنند، هنوز چوبی و دست‌نخورده باقی مانده است. روی ایوان پایین، ایوان دیگری بنا شده که طبقه دوم تکیه را تشکیل می‌دهد و جایگاه زنان بوده است.
در اصلی تکیه هم با ارتفاع بیش از سه متر و نیم و قطر ۵۰ سانتی‌متر از چوب گردو ساخته شده که هم‌چنان پابرجاست. فرم تکیه در طول زمان تغییرات زیادی کرده است. دورتادور این تکیه طاق‌نما بوده است و هر کدام از این طاق‌نماها نیز مربوط به یکی از خانواده‌های نیاوران می‌شد که می‌آمدند در قسمت خودشان چای درست می‌کردند، از مهمان‌هایشان پذیرایی می‌کردند و با چراغ نفتی و پارچه سیاه به استقبال محرم می‌رفتند.
تکیه ۴۰۰ ساله
برای نوشتن درباره قدیمی‌ترین تکیه تهران به گفته‌ها و نوشته‌های احمد مسجدجامعی مراجعه کردم. شما هم می‌توانید با همین کلیدواژه‌ها در اینترنت جست‌وجو کنید و درباره تکیه‌های تاریخی تهران بهتر و بیشتر بدانید. بنا بر تحقیقات ایشان، حدود ۴۰۰ سال پیش عده‌ای از نفرآبادی‌ها ستون خیمه‌ای را برای عزاداری سالار شهیدان برافراشتند که پس از گذشت چهار قرن هنوز هم پابرجاست. این‌جا قدیمی‌ترین تکیه باقی‌مانده تهران امروز است. هیئت عزاداری این تکیه به نام حضرت علی‌اکبر(ع) است، اما اهالی آن را با همان نام «تکیه نفرآباد» می‌شناسند.
به نقل اهالی و بر اساس وقف‌نامه موجود، تکیه نفرآباد در سال ۱۰۶۰ هجری قمری یعنی حدود ۱۰۰ سال بعد از نخستین حصارکشی پیرامون تهران ساخته شد. برای رسیدن به این تکیه باید با خط متروی تهران به ایستگاه شهرری بروید. محله نفرآباد در ضلع جنوب شرقی حرم حضرت عبدالعظیم قرار دارد و هسته اولیه شهرری امروزی است که پایه آن در زمان شاه طهماسب صفوی گذاشته شد و ساختن حصار طهماسبی و نخستین تکیه تهران نیز به همان دوران بازمی‌گردد.
تکیه نفرآباد در مرکز این محله واقع شده است. سردر تکیه کاشی‌کاری است. روی این کاشی‌کاری‌ها لحظه شهادت حضرت علی‌اکبر(ع) نقش بسته است. نمای بیرونی دیوارها آجری است. در فاصله دو متری از زمین قلاب‌های گردی نصب شده‌اند که یک سر آن درون دیوار فرو رفته است. وقتی چادر خیمه را برپا می‌سازند، طناب آن را به این قلاب می‌بندند تا چادر از همه سو مهار شود.
دورتادور صحن شبستان سکویی به ارتفاع ۳۰ سانتی‌متر و عرض سه متر برای نشستن عزاداران وجود دارد. مساحت شبستان ۴۰۰ متر مربع است که با توجه به جمعیت آن روز فضای بزرگی است. بنای شبستان دو طبقه است که در گذشته زن‌ها مراسم تعزیه‌خوانی را از طبقه بالا تماشا می‌کردند. این مراسم قبل از انقلاب به مدت یک دهه برگزار می‌شد.
یک ستون چوبی به ارتفاع ۱۲ متر چادر خیمه را نگه می‌دارد. چادر سفید خیمه کار هنرمندان اصفهانی است. این بنا در سال ۱۳۴۲ بازسازی شده است. اما فقط ستون‌های چوبی جای خود را به تیرآهن‌ها داده‌اند تا همان شکل قدیمی تکیه حفظ شود. سقاخانه معروف و قدیمی نفرآباد به نام سقاخانه حضرت اباالفضل(ع) هم‌چنان در کنار تکیه قرار دارد.
علاوه بر ایام سوگواری ماه محرم و مراسم مذهبی دیگر، تکیه نفرآباد در هر شب جمعه برنامه دارد و از عزاداران به همان روال قدیم با آبگوشت پذیرایی می‌شود. مراسم عزاداری در این حسینیه شامل تعزیه‌خوانی، نوحه‌خوانی و سینه‌زنی است.
بازار تهران
خیابان ناصرخسرو در روزهای پایانی ذی‌الحجه به شکل آشکاری تغییر کاربری می‌دهد. حتی بسیاری از مغازه‌ها که در طول سال کسب‌وکار دیگری دارند، در این روزها تبدیل به مرکز خرید ملزومات سوگواری می‌شوند. صدای چرخ خیاطان که همان‌جا و پیش چشم عابران مشغول دوختن پرچم‌ها و پوشش علم و کتل‌ها هستند، این روزها صدای غالب این خیابان است. تقریبا بازار تهران از روز نخست محرم تا سوم امام، به حالت نیمه تعطیل درمی‌آید و از هشتم محرم تا فردای عاشورا کرکره هیچ مغازه‌ای در این بازار تاریخی برای کسب‌وکار بالا نمی‌رود.
اما همین روزها پررونق‌ترین روزهای این محدوده‌اند. از جمله زیباترین لوکیشن‌های بازار تهران تیمچه حاجب‌الدوله است که به‌طور تاریخی از روز سوم محرم هر روز صبح مراسم سوگواری در آن برپاست و از عزاداران به صرف صبحانه پذیرایی می‌شود. شما می‌توانید یک بازدید تاریخی سوگوارانه را در محرم تهران از همین نقطه آغاز کنید. تهران‌شناسان معتقدند اگر کسی بخواهد بازار تهران و قدمت و و زیبایی و اصالتش را ببیند، مهم‌ترین دیدنی آن همین تیمچه حاجب‌الدوله بازمانده از دوران ناصری است.
برای رسیدن به ناصر خسرو در مسیر خط یک متروی تهران در ایستگاه پانزده خرداد پیاده شوید و تابلوها را دنبال کنید تا به ناصرخسرو و مغازه‌های ویژه محرم و بعد ورودی بازار بزرگ برسید. برای رسیدن به تیمچه حاجب‌الدوله وارد بازار کفاش‌ها شوید تا کمی جلوتر در سمت چپتان ورودی تیمچه را ببینید.
البته بازار تهران بسیار مسجد و حسینیه و مدرسه علمیه دارد که در این ایام هر کدام آیین‌های سوگواری تاریخی‌شان را برپا می‌دارند. علاوه بر آن در روزهای تاسوعا و عاشورا تمام راسته‌ها و دالان‌های بازار را جمعیت سوگوار گوش تا گوش پر می‌کنند و بسیاری از هیئت‌های عزاداری بر اساس سنت دیرینه‌شان به این محدوده وارد می‌شوند.
به سبک قاجار
از تیمچه حاجب‌الدوله و بازار کفاش‌ها به خیابان ناصرخسرو باز شد، مسیر کوچه مروی را برای رسیدن به محله عودلاجان انتخاب کنید. این کوچه بلند و پیچ‌درپیچ را تا رسیدن به خیابان پامنار ادامه دهید، بعد از عبور از عرض پامنار به آن دست خیابان بروید و مسیرتان را از کوچه حاجیها ادامه دهید تا به خیابان مصطفی خمینی برسید. حالا اندکی باید در خلاف جهت خیابان ادامه مسیر دهید تا به کوچه افشار و حسینیه سادات اخوی برسید که اصیل‌ترین مراسم سوگواری تهرانی در آن برپاست. در این مسیر هم دیدنی‌های ویژه ماه محرم بسیار است، از جمله مغازه‌های علم‌سازی.
در بافت مرکزی تهران آخرین تکیه یا حسینیه‌ای که به سبک قدیم باقی مانده و به همان شیوه قدیمی مراسمش را برپا می‌کند، تکیه سادات اخوی است.
خاندان سادات‌اخوی از قدیمی‌ترین خاندان‌های تهران هستند. آن‌چنان‌که می‌گویند نام خانوادگی این خاندان سادات از آن‌جا آمده که آقا محمد خان قاجار، جد بزرگ آن‌ها را اخوی می‌خوانده و دوستی نزدیکی با او داشته است. مسجدی در خیابان ایران، کوچه‌ای در محله عودلاجان و تکیه‌ای که یاد شد، همه از املاک، موقوفات و به نام خاندان سادات اخوی است. کمی که در کوچه افشار جلو بروید، صدای روضه‌خوانی که از سمت آن خیمه افراشته می‌آید، شما را پرتاب می‌کند به تهران قاجار. حتما پیش از ساعت ۱۰ صبح به این حسینیه برسید، چون حدود ساعت ۱۱.۳۰ و در آستانه اذان ظهر مراسمشان به پایان می‌رسد.
این تکیه چند ویژگی منحصربه‌فرد دارد. نخست این‌که ساختمان آن یک خانه قاجاری است با حیاط مرکزی که دورتادورش اتاق دارد. دیگر این‌که خانم‌ها و آقایان در یک محوطه می‌نشینند؛ زنان در حیاط مفروش و مردان در ایوان‌های مقابل اتاق‌های دورتادور حیاط.
منبر هم داخل حیاط و در همان قسمتی است که خانم‌ها می‌نشینند. روضه‌های این تکیه، صبح‌ها برگزار می‌شود که این هم شیوه‌ای است به‌جامانده از دوران قاجار، چراکه اگر دو قرن به عقب بازگردیم، به شهری می‌رسیم که هنوز برق آن را روشن نکرده بود و رفتن به مراسم عزاداری در ساعت‌های پایانی شب برای بسیاری کاری دشوار بوده است. بنابراین بهترین وقت برپایی مجالس روضه بعد از اذان صبح بوده.
به همین دلیل از مهمانان پذیرایی صبحانه می‌شود. بیرون ورودی خانه، سماورهای بزرگی قرار دارد که از شما پیش از ورود با چای در استکان‌های باریک و نعلبکی‌های چینی و نان قندی پذیرایی می‌کنند. تزییناتی که در این مجموعه می‌بینید هم بسیار قدیمی است. کتیبه‌ها و همه آن‌چه بر در و دیوار می‌بینید، بین ۷۰ تا ۱۵۰ سال عمر دارند.
مراسم تکیه سادات اخوی تنها منحصر به ایام محرم نیست و در سایر مناسبات مذهبی، از اعیاد و میلاد تا سوگواری هم آیین‌های ویژه‌ای دارد. اما شهرتش بیش از هر چیز به روضه‌های یکم تا سیزدهم محرم هر سال است که حدود ۲۰۰ سال از برپایی‌اش می‌گذرد.
جالب است بدانید هزینه‌های برپایی این مراسم و نگه‌داری از این مجموعه تاریخی با همه آثار و اموالی که در آن باقی مانده و طبق وقف‌نامه باید حفظ شوند، به جز نذورات مردم، از طریق موقوفاتی که برای آن پیش‌بینی شده تامین می‌شود. برای مثال هزینه یک سال اجاره مغازه‌های زیر شمس‌العماره، از سوی یکی از زنان ناصرالدین شاه که مالک آن مغازه‌ها بوده، صرف خرید قهوه‌ای می‌شود که در روز عاشورا به سبک تهران قدیم از عزاداران با آن پذیرایی می‌کنند.
نویسنده :مهشید فرجی
نظر شما