چرا آلاینده «ازون» در صدر نشسته است؟

بیست و شش روز هوای ناسالم به دلیل «آلاینده ازون» وضعیت کیفی هوای تهران از ابتدای سال تا پایان تیر ماه را توصیف می کند. در چهارماه سپری شده از سال، مردم تهران ۱۵ روز هوای پاک، ۸۳ روز هوای قابل قبول، ۲۵ روز هوای ناسالم برای گروههای حساس و یک روز ناسالم تنفس کرده اند. در چند سال اخیر «آلاینده ازون» به یکی از آلاینده‌های شاخص هوای روزهای گرم و آفتابی سال در شهر تهران تبدیل شده است. گاز ازن از «آلاینده‌های ثانویه» هواست؛ درحقیقت، این گاز مستقیما از منابع متحرک یا ساکن نظیر خودروها و صنایع منتشر نمی‌شود، بلکه با واکنش برخی گازها مانند اکسیدهای نیتروژن، ترکیبات آلی و هیدروکربن‌ها ایجاد می‌شود و میزان غلظت این آلاینده با شدت گرفتن نور خورشید در ماه‌های گرم سال افزایش می‌یابد، از این‌رو کم بودن شرایط ابرناکی، تشدید تابش خورشید و بالا رفتن دما، غلظت آلاینده ازون در هوا را افزایش می‌دهد؛ مشروط بر اینکه پیش‌سازهای این آلاینده ثانویه یعنی گازهای آلاینده اشاره شده در هوا وجود داشته باشند. منابع انتشار آلاینده‌های پایه برای تشکیل ازون، خودروها و صنایعی هستند که با تولید آلاینده‌هایی مانند اکسیدهای نیتروژن و هیدروکربن‌ها و ترکیب این آلاینده‌های گازی در کنار نور خورشید، ازن را ایجاد می‌کنند. طی یک دهه قبل، آلاینده شاخص هوای شهر تهران «ذرات معلق» بویژه ذرات معلق کمتر از دو و نیم میکرون بوده است که عمدتا در فصول سرد سال، کیفیت هوای تهران را متاثر می کند. پیش تر در اوایل دهه ۱۳۸۰ هجری شمسی،  آلاینده «منواکسیدکربن» به‌عنوان آلاینده اصلی و شاخص هوای شهر تهران مطرح بود. الزام به رعایت استاندارد حداقلی یورو دو در خودروها و برخی اقدامات محدود کنترلی، موجب شد که این آلاینده به‌تدریج جای خود را به ذرات معلق هوا در تهران و دیگر شهرهای بزرگ و صنعتی کشور دهد. امسال با افزایش تعداد روزهای آلاینده بواسطه ازون، این دغدغه وجود دارد که آیا ازن قرار است که آلاینده صدرنشین در میان پارامترهای معیار هوا در کلانشهر تهران باشد؟

نکته اینجاست که راهکار کاهش ازون در هوای شهرها مشابه راهکارهایی است که برای کاهش سایر آلاینده‌ها ازجمله ذرات معلق مطرح می‌شود. برای از بین بردن این آلودگی باید منابع انتشار پیش‌سازهای ازون یعنی «اکسیدهای نیتروژن و هیدروکربن‌ها» را کاهش دهیم. موتورسیکلت‌های کاربراتوری با انتشار هیدروکربن‌ها و خودروهای دیزلی با تولید اکسیدهای نیتروژن سهم قابل ملاحظه‌ای در ایجاد شرایط لازم برای آنکه گاز ازن بتواند در روزهای گرم و آفتابی سال، مقام نخست را در بین پارامترهای آلاینده هوا از آن خود کند، دارند.
اجرای مفاد قانون هوای پاک که در تابستان سال ۱۳۹۶ ابلاغ شد و بیش از ۱۰ آیین نامه اجرایی مترتب بر آن، کلید کاهش آلاینده های هوا از جمله آلودگی ازون است. در واقع اگر بسیاری از مواردی که در این قانون تاکید شده است در همین مدت سپری شده در موعد مقرر اجرایی می‌شد، بدون شک تهران و سایر کلانشهرهای کشور از روزهای ناسالم کمتری برخوردار بودند.  اسقاط نکردن خودروها و موتورسیکلت‌های فرسوده مطابق برنامه پیش‌بینی شده، توزیع نامناسب سوخت نفت‌گاز یورو چهار در جایگاه‌های کلانشهرها و محورهای مواصلاتی (که دقیقا در آیین‌نامه ماده دو قانون تعیین شده بود)، ارتقای استاندارد خودروهای بنزینی که ‌باید از ابتدای سال ۹۸ اجرا می‌شد، ابطال آیین نامه ماده هشت قانون هوای پاک با موضوع سن فرسودگی خودروها، تجدید کند ناوگان حمل و نقل عمومی، عدم تکمیل طرح کهاب( کاهش، هدایت و انتقال بخارات بنزین در جایگاههای سوخت) و بسیاری از محورهای موثر در کاهش آلودگی هوا که برخی به واسطه تحریم‌ها و مشکلاتی که کشور با آن مواجه هست امکان تحقق نیافت و بعضی نیز به دلیل در اولویت نبودن مسائل زیست‌محیطی مشمول زمان شدند، همگی از عوامل تشدید آلودگی هوا هستند. 
نکته قابل تامل آثار بهداشتی مواجهه با آلاینده ازون است. ازون یک اکسیدان بسیار قوی است و می‌تواند سبب بروز مشکلات تنفسی متعدد نظیر حملات آسمی، کاهش عملکرد ریه و بیماری‌های جدی تنفسی شود. از این رو، افزایش قابل توجه روزهای ناسالم به‌دلیل این آلاینده طی پنج سال اخیر در تهران در فصول گرم سال، می‌تواند هشداری باشد تا با اولویت بیشتر بر کاهش آلاینده‌های انسان‌ساخت تولید کننده ازون از جمله ارتقای کیفیت سوخت برای خودروهای دیزلی و از رده خارج کردن خودروها و موتورسیکلت‌های فرسوده، از افزایش این آلاینده مهم و پرخطر در هوای شهرهای بزرگ جلوگیری کنیم.