شهری که امروز محل عبور و مرور چند میلیون نفر است، در دو قرن گذشته محل عبور و مرور حیواناتی بوده که نسل آنها این روز ها رو به انقضاست.ساخت باغ وحش شاید تا حدودی به انقراض نسل حیوانات باقی مانده کمک کرد و توانست ولع شکار شاهان را کم کند.
با آغاز سلطنت ناصرالدین شاه، شکار بیش از هر زمان دیگری در پایتخت رنگ تازه به خود گرفت، رنگی سلطنتی. شاه صاحبقران مملکت را به صدراعظم های با کفایت و بی کفایتش می سپرد و روزها و گاهی هفته ها در شکارگاه های سلطنتی جولان می داد. او تقریبا تمامی اطراف و حوالی خارج از حصار ناصری را شکارگاه سلطنتی کرده بود. زیستگاه هایی که ناصرالدین شاه در آنها شکار می کرد شامل حیواناتی بود چون یوز و پلنگ در دوشان تپه، قوچ و میش ،کبک و تیهو در همه زیستگاه ها و آهو و غزال در سرخه حصار.
از آنجا که ولع سیری ناپذیری ناصرالدین شاه به شکار مصادف با ورود عکاسی به ایران بود، عکاسی هم جزو جدایی ناپذیری از شکار کردن شاه شد. با شکار هر جانور وحشی عکس هایی به وسیله میرزا ابراهیم خان عکاس باشی و یا شخص شاه گرفته و مزین به دست خط شاه می شد:
"دو کبک زدم, یکی هوا یکی زمین"
پس از آن بود که ناصرالدین شاه به دلیل علاقه شخصی اش به حیوانات به تدریج به فکر تاسیس باغ وحش افتاد که از آن به نام «مجمع الوحوش ناصری» یاد می کنند. هر چند که فکر اولیه آن به دوران پدرش محمدشاه باز می گردد. در دوران زمامداری محمد شاه،میرزا حسین خان آجودان باشی ماموریت شد تا به لندن سفر کند و در این خصوص با مسئولان به مذاکره بنشیند. یکی از کارهای آجودان باشی آن بود که شرح مشاهدات و مذاکرات روزانه اش را به رشته تحریر درآورد. بعدها این خاطرات ,کتابی شد که به عنوان منبع و مآخذ آشنایی ایرانیان با غرب و مورد استفاده پژوهشگران قرار گرفت. او در سه صفحه به توضیح و تفصیل باغ وحش در پاریس پرداخته است. خواندن این صفحات برای شاه شیفته حیوانات،کافی بود که دستور دهد تا باغ وحشی در تهران بسازند.
اطراف تهران زیستگاه حیوانات زیادی بوده است به طوری که داریوش شهبازی در کتاب « برگ هایی از تاریخ تهران» می نویسد: « چنانچه سفرنامه های مادام کارلانسرا، لیدی شیل، دکتر پولاک، دکتر فووریه، ناصرالدین شاه و...تورق کنیم حیواناتی که در خارج از حصار صفوی تهران یعنی پهنه کنونی تهران بزرگ می توان یافت و شکارچیان به صید آنها دست می زدند عبارت بودند از : بز کوهی، قوچ وحشی، آهو، خرگوش، گورخر، کبک، تیهو، یلوه( پرنده ای حلال گوشت)، مرغ ماهیخوار، یوز پلنگ، خرس دماوندی، باقرقره، چاخرق( چرنده ای حلال گوشت)، بز، دراج، روباه و دله، بلدرچین، سمور، کرکس و چارکر.»
نخستین مجمع الوحوش: باغ لاله زار یا دوشان تپه
سیروس سعدوندیان در کتاب«اولین های تهران» باغ لاله زار را به دلیل تعبیه قفسی برای نگهداری از پرندگان، اولین باغ وحش تهران می داند. بعد از آن با تعبیه قفسی دیگر از حیوانات وحشی مانند شیر، ببر، پلنگ باغ لاله زار شکل و شمایل باغ وحش به خود می گیرد و به دلیل علاقه ناگفتنی شاه به حیوانات، باغ لاله زار به نام مجمع الوحوش ناصری خوانده می شود. این باغ وحش به مباشرت و مدیریت محمد حسن خان اعتمادالسلطنه مورد بازدید عموم در آن دوران قرار می گیرد. از این رو نام آن خیابان به باغ وحش معروف شد. از سوی دیگر عده ای نخستین باغ وحش را در دوشان تپه می دانند. شاه شهید در قسمتی از قصر خود در دوشان تپه، باغ وحش یا به قول خودش شیر خانه ای ساخته بود تا در آن از حیوانات مختلفی نگهداری می شد که بعد از آن حیواناتی که در باغ لاله زار وجود داشت به همراه سایر تجهیزات به دوشان تپه انتقال دادند.
مجمع الوحوش ناصری، قربانی گرفت
مجمع الوحوش ناصری که محدوده لاله زار کنونی بود ،باعث کشته شدن یک نفر شد. روزنامه دولت علیه ایران ، نخستین سندی است که در این باره توضیح می دهد: « در بیرون دروازه دولت باغیست مشهور به لاله زار. ابتدا قفس بزرگی در میان آن باغ ساختند و اولا از هر جنس طیور در میان آن ها رها کردند و برای سیر و تماشای عموم آن باغ باز است. سه سال قبل، علاوه بر قفسی که از برای طیور ساخته شده است، قفسی دیگر، نزدیک آن، برای بعضی از وحوش تعبیه کردند. این قفس، مسکن سباع (درندگان مانند گرگ، شیر، پلنگ و...) است. حیواناتی را که در این قفس گذاشته اند، در نهایت آزادی و به اختیار خود حرکت می کنند. غذای این وحوش گوشت خام گوسفند است که در شبانه روز دو نوبت، دو نفر مراقب حیواناتند . سال گذشته که یک نفر مستحفظ جدید« حسن» نام که مبتلا به مرض غش بود و عادت به احوال درندگان نداشت، روزی که در قفس را از برای دادن طعمه باز کرده بودند، ببری غفلت کرده از در بیرون آمده ، حسن را گرفته بر زمین انداخت و قصد جان او را کرد. سایر مستحفظین به زحمت زیاد او را از دست ببر خلاص کردند. ولی چون زخم زیاد از پنجه های ببر به او رسیده بود، بعد از بیست روز مرد.»
دوشان تپه:میراث ناصرالدین شاه برای دوستداران شکار
دوشان تپه، روستایی در اطراف تهران و خارج از حصار ناصری بود. این قریه از دروازه دوشان تپه (میدان شهدا) به سمت شرق می رفت و به فرح آباد( قصر فیروزه) که محل خوشگذرانی شاهان قاجار ،ختم می شد.سر در ورودی باغ با نقاشی های مختلفی از اشکال شیر، پلنگ، ببر و اشکالی از شکارهای ناصری زینت یافته بود. در قسمتی از باغ آن حیوانات برای سرگرمی صاحبقران نگهداری می شد. طبق اسناد،۴ شیر نر و ماده از فارس،۳ ببر مازندرانی ،یک یوز و ۳ پلنگ از جاجرود و ۵ خرس از دماوند در این باغ سکونت داشتند.
علاقه شدید شاه صاحبقران به حیوانات عاملی شد برای تاسسیس نخستین راه شوسه و نخستین خط تلگراف در تهران و در منطقه دوشان تپه. دوشان تپه در روزهایی که در قرق شاه و درباریان نبود جزو تفریحگاه تهرانیان محسوب می شد . در روز سیزده بدر که تهران نشینان در آن روستا برای خود سور و سات پهن می کردند. اعتماد السلطنه می گوید هر سال بین پانصد تا ششصد تهرانی در روز سیزده فرودین در دوشان تپه گردهم می آمدند تا سیزده شان را بدر کنند. دوشان تپه در گذر زمان کاربری خود را از باغ وحش بودن از دست داد و در دوران پهلوی در اختیار ارتش قرار گرفت و بعدها در آن محل فرودگاهی ساخته شد.
نویسنده:مهشید فرجی
نظر شما