تهرانپارس؛ از آمریکایی های ساکن ایران تا عشایر بختیاری

به گزارش خبرنگار شهر، هسته اولیه تهرانپارس شامل مجیدآباد، حسین‌آباد و مهدی‌آباد است. دهه ۱۳۱۰ خورشیدی، ارباب هرمز که از بزرگ‌ترین سرمایه‌داران زرتشتی بود، این زمین‌ها را که ۳۶ میلیون متر مربع وسعت داشتند، از خانواده ابوالقاسم خان بختیار خرید و تهران‌پارس را ساخت.

مهدی‌آباد این روستا که امروزه هیچ نشانی از آن بر روی نقشه دیده نمی‌شود چندین سال قبل از ساخت و سازهای شهری در دهه ۳۰ خورشیدی، متروکه و مخروبه شده بوده‌است. مورخان علت اصلی خشک شدن این روستا را خریداری قنات روستا توسط سفارت آمریکا و انتقال آب آن به سفارت بیان کرده اند. همچنین اطلاعات زیادی از حسین آباد در دسترس نیست.

اما مجید آباد!

دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار مجید آباد به حاجب الدوله تعلق داشته اما با روی کار آمدن رضاشاه این اراضی به یکی از سران ایل بختیار (امیر مفخم بختیار پدر ابوالقاسم بختیار) واگذار شد.

گفته می‌شود که عمارت قاجاری داخل باغ مجیدآباد لطفعلی خان امیر مفخم در دوران مالکیتش بر این باغ، برای سکونت خود ساخته است. با این حال شواهد باستان شناسی به دست آمده در حین مرمت این بنا حاکی از آن است که این عمارت در طی چند مرحله ساختمانی تکمیل شده و احتمالا تاریخ اولیه ساخت آن به پیش از امیر مفخم باز می‌گردد.

پس از امیرمفخم، مجیدآباد به فرزندش ابوالقاسم خان بختیار می‌رسد. بنا به قولی مدتی بعد از استعفای قوام‌السلطنه در سال ۱۳۲۶، ابوالقاسم خان نیز معزول و خانه نشین شد. ابوالقاسم خان بختیاری در سن ۴۱ یا ۴۲ سالگی در تاریخ ۱۵ شهریور سال ۱۳۳۵ شمسی در تهران درگذشت و در محوطه امامزاده شاه عبدالعظیم در شهرری به خاک سپرده شد.

وقتی تهرانپارس شهر شد

شکل گیری تهرانپارس در قالب شهر، از آنجایی آغاز می شود که ابوالقاسم بختیار که به همراه پدرش برای برقراری آرامش یاغی گری ایلات و عشایر بختیاری به تهران آمده بودند آگهی در روزنامه منتشر کرد. او در این آگهی قصد فروش زمین های پدری را داشت.

بنا بر مطالعات صورت گرفته، سند اراضی مجید آباد به نام بی‌بی عظیمه همسر ابوالقاسم خان بوده است. این اراضی که بر اساس نقشه برداری انجام شده، ۳۶ میلیون متر مربع بود، طی دو مرحله به نام هرمز آرش و پری آگاهی آرش (هر کدام سه دانگ) انتقال می دهد و به این ترتیب مجید آباد وارد مرحله جدیدی از تحولات خود می شود.

پس از خرید اراضی، ارباب هرمز تصمیم به آبادانی و شهرسازی در آن می گیرد که مقرر شده این کار توسط ارباب وفادار تفتی انجام شود و هرمز آرش و همسرش وکالت تام به ارباب وفادار تفتی می‌دهند. او با همکاری برادر همسرش ارباب رستم دینیار مرزبن گروهی از مهندسان را برای انجام کارهای زیرساختی نظیر نقشه برداری، تسطیح، خیابان کشی، ساخت مخازن آب و برپایی کارخانه برق و مرکز مخابراتی به کار دعوت کرد. ارباب هرمز آرش در حد فاصل سال‌های ۱۳۳۸ تا ۱۳۴۴ عضویت انجمن زرتشتیان تهران را برعهده داشت و در زمان ریاست ارباب رستم گیو بر این انجمن، به عضویت هیات مدیره آن در می آید. از دیگر نخستین خرده مالکان تهرانپارس می توان به دیگر ارباب رسام گیو، ارباب پرویز، ارباب جمشید اشاره کرد.

ارباب هرمز کیست؟

هرمز آرش یا ارباب هرمز  که ۸ شهریور ۱۳۵۱در کالیفرنیا درگذشت یکی از واقفان مشهور زرتشتی و سازنده تهرانپارس است. ارباب هرمز، متولد روستای خیرآباد در شهر یزد است، پدرش تیرانداز نام داشت. در نوجوانی به هندوستان سفر کرد و فعالیت کاری خود را از آنجا آغاز کرد. او با پری(پروین) آگاهی ازدواج کرد. آنها صاحب ۵ فرزند شدند.  زرین، یاسمین و دلنواز دختران آنها و دو پسرش رویین تن و تهمتن پسرش بودند. رویین تن در جوانی هنگام تمیزکردن یک قبضه اسلحه شکاری کشته شد. ارباب هرمز به نامگاه او در سال ۱۳۵۰ بیمارستانی به نام بیمارستان تخصصی بانوان روئین آرش را ساخت و آنرا وقف کرد. همچنین در ابتدای خیابان جشنواره حدود۵۰ متر جلوتر از چهارراه اشراق مدرسه زرتشتیان را بناکرد.

ارباب هرمز دیروز، موزه گرافیک امروز

۲۸ دی ۱۳۹۳ با مساعدت سازمان زیباسازی شهر تهران و هیات مدیره دوره ششم انجمن صنفی طراحان گرافیک اولین موزه طراحی گرافیک آسیا در بنای ارباب هرمز تأسیس شد.

عمارت ارباب هرمز در فلکه چهارم تهرانپارس که تاریخ ساخت آن به دوره قاجار بازمی‌گردد و در فهرست آثار ملی ثبت شده است نیز متعلق به اوست.

رستم باغ

رستم باغ، باغ موقوفه بزرگی است که رستم گیو در سال ۱۳۳۶ برای کمک به اسکان خانواده‌های زرتشتیان نیازمند در تهرانپارس ساخت. او به انگیزه ساخت رستم باغ در سفرهایی رسید که به کشورهای هند و چین داشت و از آشنایی با مجموعه‌های مشابهی که زرتشتیان در آن کشورها ساخته بودند. مجموعه رستم باغ ۲۵ هزار مترمربع وسعت دارد و دارای ساختمان‌های مسکونی، تالارهای گردهمایی، دو دبستان، زمین ورزش، کتابخانه و معبد است.

ساخت آب انبار در محله تهرانپارس تهران نیز  از دیگر فعالیت های گیو برای تأمین آسان آب آشامیدنی سالم برای مردم است. یکی از خیابان های فرعی این محله نیز که بین بلوار پروین و تیرانداز قرار دارد به پاس قدردانی از تلاش های او به نام گیو معروف است.

خیابان هایی به سبک غرب

تهرانپارس یکی از معدود محله های قدیمی تهران است که بر پایه اصول شهرسازی و مهندسی ساخته شده است. نقشه تهرانپارس را مهندسان فرانسوی کشیدند به همین دلیل است که برخی به آن تهران پاریس هم می گویند. خیابان‌های شطرنجی با شماره گذاری خیابان‌های افقی با عدد زوج و خیابان‌های عمودی با اعداد فرد حسن این روش خیابان‌بندی است. به طوری که هر فردی هر چند ناآشنا به محل براحتی وارد محل می‌شود و نشانی را پیدا می کند.

جالب است بدانید که در طرح نخستین معماران و طراحان فرانسوی سازنده تهرانپارس، تنها خیابان های گشتاسب(۱۹۶ )، خیابان تفتی (فرجام)، خیابان ناصری (رسالت) و خیابان هرمز (جانبازان) دیده شده بود در طرح نخستین تهرانپارس دارای ۴میدان بود؛ هرمز(فلکه اول)،  تفتی(فلکه دوم)، رویین تن (فلکه سوم) و وفادار (فلکه چهارم) که اکنون فقط فلکه اول و سوم آن باقی ‌مانده و فلکه دوم و چهارم به چهارراه تبدیل شده است.

تعداد کوچه های بلند و افقی ۶۰ کوچه است که از شماره ۱۰۲ در بالای خیابان دماوند تا ٢۵۰ در بالای بزرگراه زین الدین تقسیم بندی شده است. همچنین ۱۱ خیابان های عمودی فرد وجود دارد که از ۱۰۳ تا ۱۳۹ نامگذاری شده‌اند. فرعی‌های کادوس، عادل، زرین، رشید، رستم، گیو و پارسیان، بخشی از این خیابان‌های عمودی هستند که هم‌چنان با نام قدیم خود شناخته می‌شوند.

بلوار اصلی تهرانپارس، یک خیابان شمالی-جنوبی است که از فلکه چهارم در زیر بزرگراه زین الدین در شمال آغاز شده و تا سه راه تهرانپارس در تقاطع خیابان دماوند منتهی می‌شود و به نام تیرانداز آرش (پدر هرمز آرش) نامیده می‌شود. پس از تغییر نام‌های پی در پی، این خیابان از تیرانداز به حجر بن عدی و در حال حاضر به نام آیت الله خوشوقت نامیده می‌شود؛ هر چند که همانند سایر خیابان های تغییر نام یافته، در مکالمات روزمره، هم‌چنان با نام قدیم خود شناخته می‌شود.

خیابان مهم و اصلی دیگر این محله، بلوار پروین (همسر ارباب هرمز آرش) که نام رسمی آن شاهد است که از بزرگ‌راه زین‌الدین در شمال آغاز شده و پس از رسیدن به میدان پروین (تقاطع بلوار پروین و خیابان ۱۹۶ شرقی)، چهارراه سید الشهدا (تقاطع بلوار پروین و خیابان جشنواره) و داشتن تقاطع با بزرگ‌راه رسالت، به انتهای جاده آبعلی و در ادامه به سه راه تهران‌پارس ختم می‌شود. چهارراه سیدالشهدا امروز در طرح نخستین تهرانپارس فلکه گیوه بوده است.

وجه تسمیه

تهرانپارس نام پهنه محله ای وسیع در شمال شرقی تهران است که قسمت اعظم آن در اراضی مجیدآباد(محدوده مابین مسیر قنات مهدی آباد و مسیل اردیبهشت) واقع است. نام تهرانپارس نیز با توجه به تمایلات ناسیونالیستی دوران پهلوی که موجب اهمین یافتن موضوعات تاریخی شده بود، برای این پهنه انتخاب شده است. این محله مسکونی امروزه هسته اصلی قوام دهنده و سوق دهنده جمعیت به شرق تهران است.

در باره وجه تسمیه خرده محله های تهرانپارس نیز روایت های گوناگونی وجود دارد.

به طور مثال برای محله استخر گفته می شود که نام این محله برگرفته از نام حوض بزرگی است که پیش تر در حسن آباد(شرق مجید آباد) برای مصارف کشاورزی در آن آب ذخیره می کردند.

همچنین درباره محله سازمان گوشت آمده است که پس از تصویب ایجاد سازمان گوشت در سال ۱۳۴۶ توسط مجلس و با نظارت وزارت کشاورزی، این سازمان در شمال بلوار وفادار و در نزدیکی خاک سفید در دهه ۱۳۵۰ کشتارگاه و کارخانه بسته بندی راه اندازی می کند که امروزه به این محدود سازمان گوشت گفته می شود.

مکانی برای خوشگذرانی

این خیابان که یکی از معابر معروف محله تهرانپارس است پایین تر از فلکه اول قرار دارد. در ابتدای  توسعه تهرانپارس اوائل دهه ۱۳۳۰  برای رونق یافتن این محله قطعات درشت دانه این اراضی به سران، درباریان و افراد بانفوذ زمان واگذار شد. ویلای غلامرضا پهلوی برادر محمدرضا شاه در خیابان ۲۰۶ شرقی به سمت چهار راه تیرانداز است.

با پایان جدول بندی ها در تهرانپارس مجموعه خانه هایی نیز برای جلب دهک های بالایی ساکن تهران که از ازدحام و تراکم تهران به تاب آمده و به دنبال نقل مکان بودند، با نام چهارصد دستگاه ایجاد شد. این مجموعه در خیابان بهار و در جنوبی ترین بخش تهرانپارس و در شمال خیابان دماوند و شرق خیابان درددشت واقع شده است. این محله مکان سکنی گزینی تعداد زیادی از امریکاییان مقیم ایران بود که با وقوع انقلاب از کشور خارج شدند.

از آن جایی که غالب اراضی شمالی و مرکزی تهرانپارس برای مدت ها خالی از سکنه بود حضور کازینویی که در خیابان ۲۰۲ قرار داشت موجب تجمع بسیاری از بزه کاران و قماربازان در این اراضی بود. یکی از دلایل خرید و فروش مشروبات الکی در این محله نیز همین امر بوده است.

نخستین سینما درایوین تهران

با توجه به ویژگی تهرانپارس که محله ای برای تفریح و خوشگذرانی بوده چندان دور از ذهن نیست که نخستین سینمادرایوین تهران نیز در این محله راه اندازی شده باشد.

محدوه خیابان های ۱۸۲ و ۱۸۴ شرقی سینما ماشین رو (Drive in cinema) با ظرفیت ۲۷۰ خودرو ایجاد شد. این سینما در عصرهای تابستان بر دیوار بزرگی پرده آپارات می کشیدند. دومین سینمادرایوین نیز سال ۱۳۴۸ در محدوده ونک فعال شد این سینما ۲۸۴ خودرو ظرفیت داشت.

مرکز آموزشی مهدکودک پری دخت در نزدیکی خیابان استخر فعلی نیز از نخستین مراکز عمومی است که توسط داماد ارباب هرمز در ۱۳۴۶ در این محله تاسیس شد.

جزیره غربتی ها

در دهه نخست پس از انقلاب تضادهای موجود میان روستاییان مهاجر که اغلب از قوچان، گلستان، تنکابن و اقوام آذری بویژه اردبیلی ها بودند و همینطور لرها که سابقه حضور آنها در این محله بسیار طولانی تر از دیگر قومیت ها بود توام با بی بند و باری های محله تهرانپارس به یکباره نمود یافت و محدوده ای را به وجود آورد که به محله غربتی ها یا جزیره مشهور شد. معضلات این محله تا جایی پیشروی کرد که کنترل و حفظ امنیت منطقه برای نیروی انتظامی مشکلات جدی را ایجاد کرده بود.

تهران پارس؛ محله ای دوپاره

تهرانپارس بر اساس تقسیمات اداری شهرداری به ۳ منطقه تهرانپارس غربی شرقی و جنوبی تفکیک شده است. این سه محله دردو منطقه و سه ناحیه قرار گرفته اند. مساحت تقریبی کل این محدوده برابر است با ۸۷- هکتار و بر اساس آمار سرشماری سال ۱۳۸۵ جمعیت تقریبی محدوده مذکور ۲۳۰ هزار نفر برآورد شده است.

محدوده محله تهرانپارس در میان دو منطقه شهری قرار گرفته است و توسط خیابان رسالت به دو بخش شمالی-جنوبی تقسیم شده است. بخش جنوبی آن در منطقه ۸ و بخش شمالی آن در محدوده منطقه ۴ شهرداری تهران واقع شده است.

بخش شمالی این محدوده دربرگیرنده فلکه دوم، سوم و چهارم است.

خبرنگار: نیوشا دبیری مهر