تجربه تاسیس پادگان‌های نظامی در باغ‌های تاریخی، اتفاقی است که در دوره‌های مختلف از قاجار تا پهلوی در شهرهای بزرگ ایران رخ داده اما چند سالی است که با افزایش حجم ساخت و ساز و تراکم در بافت شهرها بویژه در تهران، کمبود فضای عمومی تبدیل به معضل شده و به دنبال تشدید این وضعیت، با تصویب «قانون فروش و انتقال پادگان‌ها و سایر اماکن نیروهای مسلح به خارج از حریم شهرها»، پادگان‌ها در حال خروج از پایتخت هستند تا از محوطه آن‌ها به نفع ساکنان شهر استفاده شود، از همین رو پادگان ۰۶ که در باغ‌های تاریخی سلطنت آباد خیابان پاسداران واقع شده، قرار است از سوی شهرداری تهران و با همکاری ارتش به یک بوستان ۳۵ هکتاری تبدیل شود، با این حال کارشناسان معتقدند در طرح احیای محوطه این پادگان و تبدیل آن به فضای عمومی، باید به هویت تاریخی آن و منفعت همه اقشار جامعه توجه شود تا نتیجه طرح با پذیرش عموم مردم همراه باشد.
سید محمد بهشتی، معمار، تهران‌پژوه و رئیس پیشین پژوهشگاه وزارت میراث‌فرهنگی، معتقد است باید از تجارب تبدیل پادگان به فضای عمومی در طرح‌های موفقی مانند خانه هنرمندان برای احیای پادگان ۰۶ هم استفاده شود.
او در گفتگو با شهر که مشروح آن در متن زیر آمده است، بر این موضوع تاکید کرد که در احیای پادگان ۰۶ و تبدیل آن به فضای عمومی باید به هویت تاریخی این محوطه پایبند بود، طراحی را بر مبنای حفاظت انجام داد و منفعت مردم را بر سود سرمایه‌گذاران و منفعت اقتصادی ترجیح داد.
* اهمیت معماری و تاریخی پادگان ۰۶ برای شهر تهران در چیست؟
بیشتر پادگان هایی که دوره رضا شاه در شهرهای ایران از جمله تهران تاسیس شد، در باغات تاریخی دوره قاجار بوده است، در واقع این فضاها، محوطه‌های باز شهری بودند که در زمان تشکیل ارتش مدرن به محل استقرار آن تبدیل شد، مانند باغ تخت تهران که پلیس در آن استقرار پیدا کرد یا باغ سلطنت آباد و عشرت آباد که هم اکنون دراختیار نیروی نظامی است. بنابراین این محوطه ها پیش از اینکه در اختیار نیروی نظامی قرار گیرد باغ‌های شهر بودند به این معنی که هویت اولیه‌ای در جایگاه یک باغ دارند که هر چقدر هم در آن دخل و تصرف انجام شده باشد نشانه هایی از باغ بودن هنوز در آن ها موجود است، گاه دیده می‌شود که در گذر زمان فضای سبز داخل باغ حفظ شده و در مواردی تاسیسات و کوشک داخل باغ هم از گذشته باقی مانده که این موارد باید مورد شناسایی قرار گرفته، تثبیت و احیا شود.
در وهله بعدی باید توجه کرد که در گذر تاریخ این محوطه‌ها هر چقدر هم که باغات رسمی شهر بوده باشند، بالاخره دوره ای هم به پادگان تبدیل شدند و کاربری نظامی هم بخشی از تاریخ این بناها را تشکیل می دهد که آثار مربوط به این دوره هم قاعدتا باید حفظ شود چرا که این بخش هم جزئی از شناسنامه شهر است. در مجموعه این باغات قدیم یا پادگان‌های فعلی، ساختمان هایی وجود دارد که که زمانی آسایشگاه یا صبحگاه پادگان بوده و رویدادهایی در آن رخ داده که در جایگاه خاطرات جمعی یک شهر واجد ارزش هستند. از همین رو با توجه به این پیشینه می‌توان نتیجه گرفت که پادگان ۰۶ نه تنها از نظر باغ بودن برای تهران ارزش تاریخی دارد، بلکه در جایگاه یک پادگان هم ارزش روایت داشته چرا که بخشی از مردم با آن خاطره جمعی دارند و همین خاطرات است که هویت یک شهر را می‌سازد.
* با توجه به پیشینه‌ای که مطرح شد، برای تبدیل پادگان ۰۶ به فضای عمومی چه نکاتی باید مد نظر قرار گیرد؟
اینکه تاکید بر حفظ هویت معنوی و تاریخی این محوطه می‌شود، منافی این نیست که نباید جریان جدید و زندگی جدیدی در این باغ ها رخ دهد. می توان یک زندگی جدید در این باغات ایجاد کرد اما با فرض اینکه ارزش ها و دلالت های تاریخی باغ حفظ شود و فعالیتی که در آن شکل می گیرد مخل آثاری که شاهد سرگذشت این محوطه ها بودند نباشد. اتفاقی که باید رخ دهد این است که ایجاد این جریان و کاربری تازه در این محوطه از نظر تاریخی یک ارزش محسوب شود، یعنی در واقع طراحان کاربری جدید در این پادگان، باید متوجه باشند که فعالیت احیا در محوطه ای رخ می‌دهد که واجد هویت تاریخی بوده و قطعا با کاربری که در یک محوطه خالی ایجاد می‌شود، متفاوت است پس باید ادب حضور در این محیط به جا آورده شود. گاهی اوقات فعالیت هایی که در محوطه های تاریخی رخ می دهد باید مراعات ارزش ها را بکند و توجه شود که هرچقدر هم که قرار باشد فضای عمومی شکل گیرد، باید اصل بر حفاظت از داشته‌های این محوطه بوده و هر کاربری هم که در قالب احیا انجام می شود، در وهله نخست باید ضامن حفاظت از بنا باشد.
* آیا می‌توان میان سرنوشت خانه هنرمندان به عنوان پادگانی که تبدیل به فضای عمومی شد با پادگان ۰۶، مقایسه انجام داد؟
خانه هنرمندان مثال خوبی برای موضوع پادگان ۰۶ است. البته نمی توان گفت که در خانه هنرمندان هم تمامی ضوابط و جنبه های حفاظتی رعایت شد اما در حد بالایی این حفاظت رخ داد و کاش بناهای دیگری که در این پادگان وجود داشت و در همان نخستین روزهای تحویل این محوطه به شهرداری تخریب شد هم حفظ می شد، با این حال اگرچه در طرح تبدیل این پادگان به فضای عمومی خطاهایی رخ داد اما در نهایت طرح موفقی است که می‌توان در طرح پادگان ۰۶ هم از این تجربه استفاده شود.
نکته مثبتی که در مقایسه این دو طرح با یکدیگر باید به آن توجه شود، این است که چگونه یک پادگان می تواند در شهر تبدیل به یک کانون زندگی شود تا کیفیت تازه‌ای ایجاد کرده و شعاع وسیعی از پیرامون خود را تحت تاثیر قرار دهد. آنچه امروز در فعالیت های خانه هنرمندان شاهد هستیم این است که محله های اطراف را به بهترین شکل تحت تاثیر قرار داده است. نکته مهتر اینکه زندگی جدیدی که در آن محوطه تعریف شد، با خواست عمومی مردم تجانس دارد و درست انتخاب شده است در نتیجه آثار مثبتی در شعاع وسیعی دارد و مشکل بزرگی هم از شهر حل می کند. بنابراین در پادگان ۰۶ هم باید به این پرسش پاسخ داده شود که چه اتفاقی باید در این محوطه رخ دهد که به شهر کمک کند و چنین رویکردی هوشمندانه و نیاز امروز تهران است، تا این نگاه که چقدر در این پادگان ساخت و ساز انجام شود که پول بیشتری به دست آید. باید توجه کرد که شهر باید سود ببرد نه یک نهاد و یک شخصیت حقوقی و خصوصی و نه یک فرد به نام سرمایه گذار، بلکه تهران باید برای همه ساکنان محل زندگی و آسایش باشد.
خبرنگار: ریحانه جاویدی
نظر شما