با افزایش بیسابقه تراکم جمعیت در کلانشهرهایی نظیر تهران، مشهد، اصفهان و تبریز، و محدودیتهای روزافزون در توسعه افقی شهرها، یکی از کلیدیترین منابع توسعهای که کمتر مورد توجه قرار گرفته، اراضی زیرسطحی شهرها و بهویژه متروهاست. این فضاها، اگرچه در ظاهر تنها محل عبور قطارهای شهری به حساب میآیند، اما در واقع، گنجینهای پنهان از ظرفیتهای خدماتی، اقتصادی، فرهنگی و پدافندی برای آینده شهرها بهشمار میآیند.
در بسیاری از شهرهای پیشرفته جهان، توسعه زیرسطحی نه یک گزینه جانبی، بلکه بخشی از راهبرد اصلی مدیریت هوشمند فضا و پاسخ به نیازهای پیچیده شهریست. شهرهایی چون مونترال، توکیو، سئول و استکهلم، سالهاست با ایجاد مجموعههای زیرزمینی گسترده، از مراکز تجاری و فرهنگی گرفته تا مسیرهای پیادهرو و خدمات حملونقل بار، بهصورت هوشمندانه از این فضا بهرهبرداری میکنند.
برای نمونه، در سئول بیش از ۲۵۰ کیلومتر فضای زیرزمینی تجاری و فرهنگی به مترو متصل است. در مونترال، شبکهای زیرزمینی با بیش از ۳۲ کیلومتر مسیر، حدود نیم میلیون مراجعهکننده روزانه را از سطح شهر بینیاز کرده است. در هانوفر آلمان، تونلهای حملونقل زیرزمینی برای بار، باعث کاهش چشمگیر خودروهای دیزلی در سطح شهر و بهبود کیفیت هوا شده است.
این تجارب جهانی نشان میدهد که نگاه به زیرزمین نباید صرفاً به مثابه مسیر عبور مترو باشد، بلکه زیرزمین بخش مکمل زندگی شهریست؛ جایی برای فرهنگ، تعامل اجتماعی، تجارت، حملونقل، پدافند غیرعامل و حتی سکونت موقت در شرایط اضطراری.
در ایران، علیرغم توسعه قابل توجه شبکه مترو در تهران و چند کلانشهر دیگر، کاربری اراضی زیرسطحی همچنان محدود باقی مانده است. ساخت ایستگاههای مترو معمولاً بدون در نظر گرفتن توسعه تجاری، فرهنگی یا خدماتی در لایههای زیرین یا پیرامونی انجام شده و به همین دلیل، بسیاری از این فضاها در ساعات غیر شلوغ بلااستفادهاند.
تجربه نخست تهران در این حوزه را میتوان پروژه «پلازای زیرزمینی ولیعصر» دانست که بهدرستی تلاش کرد تا کاربریهای فرهنگی، پیادهمداری و اتصال زیرساختهای مترو را در دل زمین تلفیق کند. این پروژه گامی مثبت بود، اما بهتنهایی پاسخگوی حجم نیاز شهر نیست.
استفاده از اراضی زیرسطحی مترو در ایران، حداقل چهار کارکرد حیاتی دارد:
۱. کاهش فشار بر سطح شهر: با توسعه کاربریهایی چون پارکینگهای طبقاتی، مراکز خرید و خدمات رفاهی در زیرزمین، سطح شهر از ترافیک، آلودگی و شلوغی نجات مییابد.
۲. توسعه اقتصادی پایدار: فضاهای تجاری و فرهنگی زیرزمینی میتوانند منابع درآمدی پایداری برای شهرداریها و بخش خصوصی فراهم کنند، بهویژه در شرایط رکود اقتصاد شهری.
۳. پدافند غیرعامل و مدیریت بحران: ایستگاههای مترو میتوانند در شرایط اضطراری، به پناهگاههای ایمن برای جمعیت تبدیل شوند؛ موضوعی که در بسیاری از کشورهای توسعهیافته ازجمله ژاپن و روسیه بهطور جدی لحاظ شده است.
۴. توسعه پیادهمداری و زیستپذیری شهری: اتصال ایستگاهها به مسیرهای زیرزمینی پیاده و مراکز خدماتی، به کاهش وابستگی به خودرو کمک میکند و تعامل اجتماعی در فضاهای امنتر را گسترش میدهد.
با اینحال، بهرهبرداری مؤثر از این فضاها نیازمند مقدماتی کلیدی است: ازجمله مطالعات دقیق زمینشناسی و ژئوتکنیکی، طراحی معماری متناسب با هویت شهری، تعریف ساختارهای حقوقی برای واگذاری و بهرهبرداری، و مهمتر از همه، همکاری چندنهادی میان مترو، شهرداری، بخش خصوصی و وزارتخانههای مرتبط.
در شرایطی که شهرهای ایران با چالشهایی مانند فرونشست زمین، رشد بیرویه شهرنشینی، آلودگی هوا و بحران حملونقل روبرو هستند، سرمایهگذاری روی توسعه زیرسطحی، دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت اجتنابناپذیر راهبردی برای آینده شهریست.
امروز دیگر وقت آن است که از نگاه یکبعدی به مترو عبور کنیم و به متروی چندلایه، چندمنظوره و زیرزمینی در معنای کامل آن برسیم. زیرزمین شهر، اگر درست دیده شود، میتواند به سطحی از فرصت بدل شود که جایگزین بسیاری از راهحلهای گرانقیمت و ناکارآمد سطحی شود.
انتهای پیام/
نظر شما