سیر تاریخی تأسیس پایتخت ایران را در «صد سال نقاشی» ببنیید

امیر سقراطی، نویسنده کتاب «صد سال نقاشی در تهران» که به همت انتشارات علمی و فرهنگی با همکاری شهرداری تهران منتشر و در کنار ۵ اثر با عنوان مجموعه کتب سده رونمایی شده است در گفتگو با خبرنگار شهر درباره این اثر خود گفت: این آثار ۶ جلد کتاب درباره تهران هستند که یک جلد آن درباره نقاشی است و من نوشته ام.

او با اشاره به اینکه یکصد سال اخیر رو به پایان است، بیان کرد: نیاز است که مسیر تحول فرهنگی و اجتماعی تهران را در قالب تاریخچه های کوچکی بنویسیم. برای نوشتن تاریخ باید مجموعه ای از نفرات دور هم جمع شوند و تاریخ بنویسند اما تاریخچه ها و کتاب هایی که پیشنهاد می دهد به تاریخ نگاه کنیم به شکل دیگری قابل پردازش است.

سقراطی بیان کرد:  از ۲۳۴ سال پیش که تهران پایتخت ایران می شود نقاشی در تهران وجود داشته است. حتی قبل از آن هم بوده است. اما در این کتاب مولف پیشنهاد می دهد که روند تاریخی دیدن تهران را کنار هم قرار دهیم.

او گفت: تمام آنچه در این کتاب نگاشته ام قبلا وجود داشته است اما من آنرا جمع آوری کرده ام و می توانید یک سیر تاریخی از تأسیس پایتختی تهران ببینید. اگرچه نام کتاب صد سال نقاشی از تهران است اما از زمان تأسیس تهران تا معاصر نقاشی هایی را انتخاب کرده ام که این بیش از صد سال است.

این نویسنده توضیح داد: در هر دوره از  این نقاشی ها می توانید روحیه هنرمند و روح حاکم بر زمانه را متوجه شوید. به طور مثال در نقاشی های اولیه که هنوز دوربین اختراع نشده بوده است تصویری که از تهران وجود دارد در سفرنامه های سفرنامه نویسان و مستشاران خارجی است. بخشی از نقاشی ها از آنجا اخذ شده و بسیاری از بناها دیگر وجود ندارد. از یک دوره ای نقاشان دربار جلال و شکوه و شوکت بارگاه پادشاه را نشان می دهند. من برای نشان دادن مردم نگاری، کارهای شرق شناسان و کسانی که از خارج به سفر آمده اند در نقاشی ها نشان داده ام که لباس و مشاغل مردم را نقاشی کرده اند.

او ادامه داد: این شکل از مردم نگاری در نقاشی نقاشان دربار نبوده است. حتی  کاریکاتورهایی که در آن دوره به صورت انتقادی منتشر شده و رنج و درد مردم را نشان می دهد در این کتاب آورده شده است تا تقاوت بین نقاشی آن زمان و کاریکاتور انتقادی نشان داده شود.

سقراطی گفت: نقاشان مردمی تر مانند صنیع الملک و کمال الملک دوره بعدی نقاشان هستند و سپس وارد دوره معاصر شده ام. منظور از دوره معاصر نیز دوره پهلوی اول و دوم است که نشان می دهد چطور وقتی مدرنیسم وارد شده یک بخشی از نقاشان تلاش می کنند مدرن شوند و از کشیدن تهران دست می کشند. سپس مقطع پیش از انقلاب است که روحیه هنری هنرمندان به سمت نقاشی های اعتراضی علیه شاه می رود و تصاویر شهرهای تهران و خشم مردم را در قالب نقاشی ها مشاهده می کنیم. مقطع بعدی خود انقلاب است که نقاشان انقلابی هستند و سپس نیز دوره معاصر و کنونی.

او درباره نمایش معماری شهر تهران در این کتاب ادامه داد: مولف در کتاب های تاریخچه پیشنهاد می دهد که چگونه می توان دید. در این کتاب چون کار نقاشی دیدن است پیشنهاد من این بوده است که تهران تنها شهر تهران نیست بلکه مردم است و معماری. به همین دلیل در این کتاب نقاشی هایی که وجه مردم نگارانه داشته است را مورد توجه قرار داده ام.

او ادامه داد: وجه دیگر این است که باید روحیات. خلقیات مردم شهر تهران را ببینیم که در کتابهای جعفر شهری درباره تهران این خلقیات قابل مشاهده است. معماری در عکاسی خودش را نشان می دهد اما در نقاشی معماری پرشکوه کاخ ها در دوره های اول قابل مشاهده است اما در دوره های بعد نقاشان از طبیعت اطراف تهران نقاشی می کنند.

به گفته سقراطی، بخشی از تهران در دوره قاجار معماری شاخصی نداشته است و معماری مربوط به کاخ ها بوده است.

او گفت: بخشی از نقاشی های نقاشانی که از ۱۳۳۰ از الهیه و دربند کشیده اند در کتاب آورده ام. باغ های الهیه اکنون تبدیل به برج شده اند. پل رومی در نقاشی های محسن وزیری مقدم مشاهده می کنید که اکنون هیچ طبیعتی ندارد.   تهران تنها معماری را از دست نداده که بخش عمده از طبیعت را از دست داده است.

نویسنده صد سال نقاشی در تهران ادامه داد: وجه مردم نگارانه در تهران مانند شوخی ها و ضرب المثل ها و ... از بین رفته است. احتمالا در کتاب «صد سال شعر در تهران» و «صد سال نویسندگی در تهران» به این موارد اشاره شده باشد اما در کتاب من قصدم این بود که معلوم کنم تهران از نظر نقاشان چطور بوده  و اینکه هنرمند چه وجهی از روحیه خود را در کار دخیل کرده است. هرچه به زمان معاصر نزدیک می شویم مسئله خود تهران نیست. در نقاشی های اخیر مسئله انسان عاصی از ترافیک است که بستر روایت شهر تهران است.

او ادامه داد: موضوع دیگری که در کتاب به آن اهمیت داده شده مکان هایی است که در تهران نماد هستند. یک نماد کوه دماوند است و دومی برج آزادی است که برج آزادی که  قبل از انقلاب ساخته می شود و در نقاشی های تا سال ۱۳۵۷ اصلا وجود ندارد. در بخشی از نقاشی های انقلابی دیده می شود و بعد از آن جزو مظاهر شهری می شود. بعد از آزادی برج میلاد یک نماد است. نقش های دیگری مثل سردر باغ ملی یا مترو نیز بعدها اضافه می شود که بخشی از تجلی شهر تهران است. شاید موضوع نقاشی ربطی به تهران نداشته باشد اما جایگاه روایت تهران است.

او ضمن قدردانی از انتشار ۶ جلد کتاب با حمایت شهرداری  گفت: امیدوارم در شرایط سخت کرونا و تحریم که ناشران نمی توانند کتاب چاپ کنند، نهادهای دولتی به میدان انتشار بیایند. ناشران امکان چاپ ندارند و برای ما که زندگی خود را برای پژوهش گذاشته ایم حمایت از ناشران نیاز است.

سقراطی همچنین به شرایط سخت دریافت اطلاعات در زمانی که موزه ها و کتابخانه و ها و... تعطیل بوده اند نیز اشاره کرد و گفت: مخاطبان کتاب در زمان مطالعه شرایط را هم در نظر داشته باشند. پژوهش و نوشتن کتاب در ایران کار سختی است.

خبرنگار: سمیرا امیرچخماقی