فرونشست، زلزله خاموش در دل تهران

به گزارش خبرنگار شهر، فرونشست‌ها و فروچاله ها از جمله چالش و مخاطراتی است که شهر تهران با آن دست به گریبان است. فروچاله شهران شاید یکی از مهیب ترین حفره‌های زیرزمینی بود که تبدیل به یک حادثه بزرگ و آتش سوزی شد. اما چند فروچاله در تهران وجود دارد؟ آیا این فروچاله ها و از آن مهم تر فرونشست های تهران رصد می‌شود؟

فرهاد بکیاسا، مدیرگروه تونل و فضاهای زیرسطحی سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران در گفتگو با شهر به این سوالات پاسخ داد. او در ابتدا در مورد فرونشست های تهران تاکید کرد: فرونشست ها طبق قانون مدیریت بحران کشور موضوعی کشوری و در حوزه عملکرد وزارتخانه هاست. طبق اسناد بالادستی ارگان های کشوری متولی فرونشست ها هستند. تاکنون ۲ نقشه فرونشست تهیه شده است که بیشتر جنبه اعلام عمومی دارد. چون اعدادی که در این دو نقشه تهیه شده، حتی برای سیاستگذاری هم قابل استفاده نیست.

او با اشاره به این که اگر تهران به هر میزان و به طور یکنواخت پایین برود اتفاقی نمی افتد، افزود: موضوع فرونشست ها زمانی وخامت پیدا می کند که در اثر پدیده فرونشست اختلاف نشست هایی در نقاطی از تهران رخ دهد و روی مسحدثات شهری نظیر بر ریل راه آهن، پی ساختمان ها، ریل های مترو تهران که بیرون از تونل هستند، بزرگراه ها، پایه‌های پل ها و... اختلاف نشست مشاهده شود.

بنابراین آنچه سازمان نقشه برداری یا جاهای دیگر صرفا نقشه ای تولید کرده و نشان دهند که از جنوب غربی پدیده ای وارد تهران می شود ولی بروز اختلاف نشست هیچ اثر و موقعیتی روی سطح را پیش بینی نمی کند، چیزی نیست که اقدامی برای آن صورت گیرد.

مخاطرات جدی است یا خیر؟

مدیرگروه تونل و فضاهای زیرسطحی سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران در پاسخ به این سوال که این اختلاف نشست ها در تهران وجود دارد یا خیر؟ گفت: چنانچه نشانه‌هایی از اختلاف نشست بروز کند بله. در حال حاضر نشستی که در نقشه ها اعلام شده مربوط به بزرگراه آزادگان است. معاونت فنی و عمرانی شهرداری تهران بعضی از تقاطع های آزادگان را رصد کرده و اختلاف نشستی مشاهده نشده و اعلام کرد که صرفا استفاده از ماهواره و نقشه برداری هوایی برای مشخص کردن فرونشست های تهران نادرست است چون ممکن است یک خیابانی آسفالت باشد زیر آن نشستی ایجاد شود و تا مدتها مقاومت کرده و در سطح اثری نشان ندهد. تهیه نقشه فرونشست ها راه و روش خود را دارد. در حال حاضر به عنوان متولی داشته های شهر تهران اقداماتی را شروع کردیم تا آثار سطحی نقشه هایی که دیگران رصد کرده اند را پیدا کنیم.

طبق سند مدیریت بحران کشور سازمان نقشه برداری کشور، سازمان زمین‌شناسی و مرکز تحقیقات مسکن وزارت راه و شهرسازی متولی فرونشست ها هستند و باید آمار و اطلاعات اختلاف نشست ها و روند پیشروی نشست ها را اعلام کنند تا شهرداری تهران طبق آن بتواند طرح هایی تهیه کرده و برای اجرا ارائه کند. مسلما پس از تهیه طرح ها ردیف های بودجه ای نیز به آن اختصاص پیدا می کند. تا این لحظه حرکت مثبت و رو به جلو شاهد نبوده ایم به همین دلیل شهرداری پایش هایی را در قسمت جنوب غربی تهران شروع کرده تا مشخص شود که مخاطرات جدی هست یا خیر.

حفره های زیرزمینی چگونه به وجود می آید؟

فرهاد بکیاسا در پاسخ به این سوال که چرا قرارداد دستگاه پایش حفره های زیرزمینی که از ژاپن اجاره شده بود، تمدید نشد؟ تاکید کرد: این دستگاه که به آن GPR گفته می شود در ایران نیز وجود دارد ولی تفاوت دستگاه های ایرانی با ژاپنی در عمق نفوذ امواج صوتی و عمق اندازه گیری آن است. اما مسئله این است که باید پس از این رصد و پایش ها اقداماتی هم صورت گیرد. یکی تاکیدهای شهرداری نیز استفاده از دستگاه GPR است. اما مسئله این است که پدیده فروچاله حفره ای است که داخل زمین ایجاد شده است. فضای خالی مانند چاه، قنات یا فضای باستانی زیر زمین بوده است و خاک شسته شده و داخل آن رفته و حفره ای زیر زمین ایجاد شده است.

طبیعتا این مسئله عمدتا در بافت خاک های به خصوصی اتفاق می افتد و در تمام مناطق تهران رخ نمی دهد. این بافت ها در جاهایی که خاک ریز دانه دارند یا دره هایی که در گذشته در جهات شمالی و جنوبی برده و با زباله و خاک دستی پر شده اند، رخ می دهد. به عنوان مثال بزرگراه مدرس، قسمت هایی از صیاد شیرازی و... که با خاک دستی پر شده و روی آن ساخت و ساز انجام شده است. موضوع این است که اگر متعاقب شناسایی ها این اقدامی صورت نگیرد، این خاک ها مجددا شسته شده و اصطلاحا حفرات جابجا می شوند. به مرور زمان خاک از جای دیگری با جریان آب این حفره ها را پر می کند و جای دیگری حفره ای ایجاد می شود. بنابراین این حفره ها دائما در حال حرکت هستند و چنانچه بودجه ای برای اقدامات اجرایی تعریف شود، صرفا انجام GPR اثربخش نخواهد بود.

۴۰ میلیارد تومان بودجه اتفاقات پیش بینی نشده در تهران

او افزود: متاسفانه نه بودجه ای برای خرید دستگاه GPR ژاپنی داشتیم و نه بودجه برای ادامه اجاره کردن آن را. علاوه بر این باید این اصلاحات بدون از بین رفتن قنات ها و آبراه ها یا چاه های فاضلاب واحدها صورت گیرد اما هیچ ردیف بودجه ای برای اصلاح حفره ها و تزریق سیستماتیک به فروچاله ها نداریم. باید بعد از GPR اقدامی با هزینه بیشترانجام شود. اما برای این اقدامات ردیف بودجه ای وجود ندارد. در بودجه شهر تهران ردیفی برای «اتفاقات پیش بینی نشده» گنجانده شده است که ۴۰ میلیارد تومان است. این بودجه در جاهای مختلف مانند گودها، دیواره های خاکی در آستانه ریزش و... هزینه می شود. به عبارت دیگری برای اصلاح حفره های زیرمینی بودجه ای متمرکز وجود ندارد که هزینه شود.

مدیرگروه تونل و فضاهای زیرسطحی سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران در پاسخ به این سوال که اقدامی برای تخصیص بودجه توسط شورای شهر جهت اصلاح حفره های زیرزمینی انجام شده یا خیر؟ گفت: بله. گزارش و مشاوره های بسیاری در این زمینه انجام شده ولی بودجه مربوط به هزینه هنگفتی است و افزایش قیمت ارز نیز باعث هنگفت تر شدن این هزینه ها شده است.

لزوم انجام تحقیقات برای عدم مسدود شدن قنات های تهران

مدیرگروه تونل و فضاهای زیرسطحی سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران به قنات های تهران اشاره کرده و افزود: این قنات ها در ساخت و ساز ساختمانها و اجرای پروژه‌های شهری به مخاطره تبدیل می شوند.

فرهاد بکیاسا در پاسخ به این سوال که برای این که پروژه های عمرانی در شهر قنات ها را مسدود نکنند، تحقیقی انجام شده که مشخص می کند چند رشته قنات در تهران وجود دارد؟ گفت: شهرداری در مقایسه عکس های هوایی سال های دور با سال های اخیر توانست قنات هایی را شناسایی کرده و نقشه های آن را در کتابی منتشر کند. متاسفانه در بعضی از ساخت و سازهای مسکونی مطالعات مکانیک خاک واقعی انجام نمی شود. یعنی تحقیق نمی شود که چه نوع خاکی زیر ساختمان است و آیا قنات و حفره ای زیر این ساختمان وجود دارد یا خیر؟ بنابراین با خطر مواجه می شوند و اقداماتی انجام می شود که این خطرات را افزایش می دهد.

مخاطراتی که مجال اصلاح نمی دهند

او در تشریح اقداماتی که خطرات را افزایش می دهد، اظهار کرد: مثلا ساختمان هایی از روش میکروپایل در زیر پی ها استفاده می کنند (شمع های کوچک به روش تزریق) و بعد مشخص می شود که زیر این ساختمان قناتی وجود داشته و مسیر آن بسته شده است و آب قنات از جای دیگری راه خود را باز کرده است. در این مورد نوع رخداد مختلف وجود دارد: ۱) ریزش میله یا شفت های قنات که در سطح زمین بوده و به داخل قنات رفته است. ۲) ریزش خود قنات ها. ریزش شفت ها خود را به راحتی نشان می دهند.

به عنوان مثال در خیابانی آسفالت می ریزند اما نشست می کند. در این صورت به احتمال قوی این خیابان در گذشته میله قنات بوده که به درون خود ریزش کرده است. مثلا در رخدادی دیگر قنات هایی زیر زمین وجود دارد که به تونل ها، ساختمان ها، مترو و... برخورد می کند. این به دلیل آن است که تحقیقات مکانیک خاک و بررسی وجود قنات و حفره کامل انجام نشده است و مخاطرات در آینده خود را نشان می دهد اما آن زمان برای اصلاح شهر باید هزینه های به مراتب بیشتری پرداخت کند.

مدیرگروه تونل و فضاهای زیرسطحی سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران افزود: شهرداری به روشی که مقدور بود موقعیت قنات های تهران را شناسایی کرده است. به علت نیاز به حجم بالای حفر چاهک های شناسایی و مطالعات مورد نیاز شهرداری تهران بودجه لازم جهت ارائه خدمات فنی به سازندگان را ندارد.

فرهاد بکیاسا در پاسخ به این سوال که آیا در مناطق ۲۲گانه شهرداری تهران ضوابطی برای ساخت و ساز روی گسل ها و قنات ها وجود دارد؟ گفت: محدودیت تراکم ساخت در حوالی قنات، گسل یا گسلچه ها ضمن موقعیت یابی دقیق باید به ضوابطی منتج شود و از معاونت معماری و شهرداری به مناطق ابلاغ شود. مناطق نمی توانند صرفا با یک نقشه ترکم ها را کم یا زیاد صادر کنند. متاسفانه در این مورد خلا قانونی و بودجه ای دخیل است. تهران یک ابر شهر است و طبیعتا به برنامه ریزی مستمر طولانی مدت نیاز دارد.

مدیرگروه تونل و فضاهای زیرسطحی سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران در پاسخ به این سوال که شرکت آبفا نقشه کاملی از قنات های تهران دارد؟ تاکید کرد: تا جایی که من اطلاع دارم غیر از شهرداری، ارگان دیگری کتاب یا نفشه ای منتشر نکرده است. شهرداری نیز با روش ابتکاری این اقدام را انجام داده است. البته لازم به ذکر است شرکت آبفا درباره موضوع قنات ها به نوعی دخیل است چرا که بسیار شاهد بودیم منشا نشست ها یا فروچاله ها نشست آب از و دارای نشتی لوله های پوسیده است که باعث آب شکستگی در خاک به سمت قنات ها می گردد.

لوله های قدیمی آب حفره های زیرزمینی را به وجود می آورند

او با اشاره به حادثه فرو چاله شهران، افزود: در این حادثه نیز لوله های آب باعث به وجود آمدن فروچاله شده بود. لوله آب شکسته و سنگینی وزن آسفالت روی لوله گاز افتاده و باعث شکستگی لوله گاز شده بود. در هر صورت شهرداری مایل است ضوابطی وجود داشته باشد تا در صورت خسارت ناشی از لوله های آب و فاضلاب در هر نقطه از پایتخت، ارگان ها خسارت را پرداخت کنند. این پرداخت خسارت ارگان ها را به سمت نوسازی لوله ها سوق می دهد و مسیرهای فاضلاب با کیفیت بهتری ساخته می شود.

خلا مدیریت یکپارچه شهری

فرهاد بکیاسا اظهار کرد: در موضوع برنامه ریزی برای تعمیر و اصلاح خطوط آب غیر از این حوادثی که رخ می دهد، از قدیم الایام  شهر تهران همه ساله بودجه عظیمی صرف عدم هماهنگی می کند. به عنوان مثال شهرداری یک پیاده رو را روکش مناسب می کند. در حال حاضر برنامه های شرکت های خدمات رسان با شهرداری هماهنگی کاملی ندارند و همین باعث شده که خلا مدیریت یکپارچه شهری کاملا حس شود. مدیریت یکپارچه شهری می تواند قوانینی برای فضاهای زیرزمینی تهران وضع کند و طرح های تفصیلی و جامع برای زیرزمین شهر تهران داشته باشیم و حق عبور زیرساخت ها، عدم تداخل زیرساخت ها، سد نکردن آب های زیرزمینی و... در این ضوابط مشخص شود.

متاسفانه در سال های گذشته سعی شد که این هماهنگی صورت گیرد. به ویژه در بحث احداث تونل مشترک تاسیسات شهری اما نتیجه مناسبی حاصل نشد. همه دستگاه های خدمات رسان در بحث های تئوری شرکت می کنند اما در زمان اقدامات اجرایی و فنی که سهم هر ارگان مشخص می شود همه کنار می روند و در این موضوع خلا قانونی بحرانی وجود دارد.

اگر موضوع مدیریت یکپارچه شهری به نتیجه برسد این مشکلات ساماندهی پیدا می کند و خواهیم توانست فضای زیر سطح تهران را تا حدود زیادی امن تر کنیم. به هر صورت تهران گسل دارد و گسل ها به ساختمان مختص نمی شود. گسل به لوله آب، فاضلاب، گاز، خطوط مترو و تونل ها مربوط است. در حقیقت حرکت یک گسل به این زیرساخت ها آسیب می رساند. حتی خطوط ارتباطی مخابرات را تحت الشعاع قرار می دهد. بنابراین تمام این زیرساخت ها باید زیر یک چتر واحد در جهت ایجاد وحدت رویه و ایجاد نظام ایمن سازی واحد هدایت شوند.

برنامه هایی که می تواند تهران را از نشست ها نجات دهد

مدیرگروه تونل و فضاهای زیرسطحی سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران در پاسخ به این سوال که آیا فاضلاب تهران هم باعث به وجود آمدن حفره های زیر سطحی می شود؟ گفت: شرکت آبفا زمین را حفاری می کنند و لوله گذاری می کنند و روی آن را می پوشانند. اما خاک آنجا دستخورده شده و باعث به وجود آمدن حفره های زیرزمینی می شود.

اگر خاک آن هم کیفیت نداشته باشد نشست ها افزایش می یابد. ضمن آن که آب از لوله ها نشت می کند و شستگی ها گسترش پیدا می کند. باید آبفا به این سمت برود که در برخی مناطقی از شهر تهران به روش های دیگری کار کند. شاید بعضی جاها نیاز به لوله رانی (لوله از طریق جک هل دهند) باشد. به عنوان مثال لوله های زیر بزرگراه ها، رودخانه ها و... به طریق لوله رانی انجام شود. البته حتما شرکت آبفا با توجه به بودجه ای که در اختیار دارد، به این موضوعات توجه می کند.

فرهاد بکیاسا در پایان گفت: معاونت فنی و عمرانی شهرداری در فرونشست ها اقداماتی را در اتوبان های قسمت جنوب غربی تهران انجام می دهد تا آثار فرونشست ها را پیدا کرده و اختلاف نشست ها را مشخص کند. با توجه به این که رخداد فرونشست به دلیل برداشت اب های زیرزمینی است.

برنامه ای نیز برای مدیریت گردش آب و مصرف مجدد اب باید داشته باشیم و سفره های آب زیرزمینی را تغذیه کنیم. این راهکارها به ارگان های متولی حتما پیشنهاد داده خواهد شد. اقدامات در این سطح دولتی است چرا که بودجه های هنگفتی نیاز دارد. شهرداری مسئول دارایی های شهر تهران است و از نشست ها نگران است و تلاش بر این است که با همکاری دیگر ارگان ها مخاطرات شهر تهران را کاهش دهد.

خبرنگار: پریسا هاشمی