به گزارش شهر، شاید زمانی که به ترسی تحت عنوان «زلزله» می‌اندیشید ذهن‌تان به مکان‌های بسته و زیرزمینی خطور کند که اگر زمان وقوع زلزله در آن‌جا حضور داشتید چه اتفاقی خواهد افتاد؟ یکی از همان مکان‌های بسته و زیرزمینی، مترو است. به گفته مدیران و مهندسان سازنده مترو، ایستگاه‌ها و تونل‌ها پیش از ساخت باید ضوابط استاندارد در برابر زلزله را کسب کنند و تمامی ساخت و سازها براساس همان ضوابط استاندارد پیش می‌رود. بنابراین می‌توان اینگونه گفت که شبکه مترو تا حدود بسیاری در برابر زلزله مقاوم است. اما بیشینه تحمل مقاومت شبکه مترو در برابر زلزله چه میزان است؟
علی امام، مدیرعامل شرکت راه آهن شهری تهران و حومه (مترو) بیشینه بزرگی زلزله‌ای که برای تهران براساس گسل‌ها پیش بینی شده را ۷/۵ ریشتر ذکر می‌کند. او همچنین می‌گوید: مقاوم سازی تمامی خطوط فعال مترو انجام شده و در ساخت خطوط جدیدتر هم انجام میشود. همچنین مسیر خروج اضطراری به عنوان مسیر سبز در تونل‌های مترو طراحی شده که در شرایط اضطراری مسافران امکان خروج به روی زمین را خواهند داشت.
پاسخ به ۳ پرسش در ذهن شما
اگر زمان وقوع زلزله، قطار درحال حرکت در داخل تونل باشد چه میشود؟ زلزله امکان برخورد با دیواره‌های تونل را ایجاد می‌کند و امکان آتش سوزی و حتی انفجار فراهم میشود و امداد رسانی به مسافران بسیار مشکل خواهد شد. پیشنهاد میشود که در این زمان خود قطار هم مجهز به کپسول آتش نشانی باشد. قطار مجهز به سیستم هشدار سریع زلزله باشد تا به وسیله آن قطار چند ثانیه پیش از وقوع زلزله متوقف شود.
اگر زمان وقوع زلزله، قطار درحال حرکت در محیط آزاد باشد چه میشود؟ قطار از خط خارج شده با ساختمان‌های محیط اطراف برخورد می‌کند. امکان آتش سوزی گسترده و انفجار وجود دارد. پیشنهاد میشود در این زمان اطراف مسیر حرکت مترو تا حد امکان خالی از سکنه باشد. از سیستم هشدار سریع زلزله برای متوقف کردن سریع قطار استفاده شود.
اگر زمان وقوع زلزله، قطار در ایستگاه باشد چه میشود؟ برخورد ایستگاه با دیواره‌های ایستگاه، آتش سوزی یا انفجار را به همراه دارد. باتوجه به بسته بودن محیط ایستگاه و خارج نشدن دود، تلفات چند برابر میشود. پیشنهاد میشود که در این زمان، نیروهای آتش نشانی سریع‌تر در محیط حاضر شوند و خود ایستگاه هم مجهز به نیروهای امدادرسانی و کپسول‌های آتش نشانی کارا باشد.
پراکندگی گسل‌ها و ایستگاه‌های مترو در شهر تهران
درحال حاضر شهر تهران دارای ۱۳۷ ایستگاه مترو به طول بیش از ۲۵۰ کیلومتر، همچنین۲۳ گسل اصلی و فرعی به طول حدودی ۹۰ کیلومتر دارد. نگاهی به تعداد ایستگاه‌های خطوط هفتگانه شبکه مترو در مناطق مختلف گویای آن است که مناطق ۱۱ و ۱۲ به‌ترتیب با ۱۵ و ۱۶ ایستگاه در صدر جدول فراوانی ایستگاه‌ها به‌لحاظ منطقه وقوع آنها قرار دارند. مناطق ۶، ۷، ۲ و ۴ نیز در شرایط مشابهی قرار دارند و بین ۹ تا ۱۳ ایستگاه در آنها به چشم می‌خورد.
سایر مناطق با فاصله‌ای معنادار نسبت به ۶ منطقه‌ای که از آنها صحبت شد، قرار داشته و تعداد ایستگاه‌های آنها حداکثر به ۶ الی ۷ ایستگاه می‌رسد. غرب و شمال غرب تهران دارای تعداد کمتری ایستگاه مترو است اما تمرکز خطوط مترو تهران در شرق و جنوب شرق است. در مقایسه نقشه خطوط مترو با نقشه پس لرزه‌های صده اخیر متوجه می‌شویم تقریباً تمرکز مترو تهران در نقاط زلزله خیز و روی فعالترین گسل تهران قرار دارد. این موضوع سبب میشود که امدادرسانی به این نقاط اهمیت بیشتری پیدا کند.
در همین رابطه؛ رضا گلابکش افشار، متخصص زمین شناسی و مدرس دانشگاه در گفت‌وگو با شهر، ضمن اشاره به مطالعات لرزهای تهران از طریق دستگاه‌های لرزه نگاری و اطلاعات زلزله های تاریخی در گستره ۱۵۰ کیلومتری تهران، بیان کرد: محدوده پایتخت به لحاظ لرزه خیزی فعال بوده و تاکنون زلزله‌های بزرگی، تهران و اطراف آن را تحت تأثیر قرار داده است.
او درباره پنج گسل مهم تهران (مشاء، شمال تهران، پارچین، نیاوران، جنوب و شمال ری)، توضیح داد: گسل مشاء به عنوان یکی از مهمترین منشأهای لرزهای در مجاورت شهر تهران محسوب میشود که با توجه به طول و خصوصیاتش، توانایی تولید زمین لرزه‌های شدید و مخرب را دارد. طول تقریبی این گسل ۱۵۰ کیلومتر است و از جنوب شرقی دماوند تا شرق گسل طالقان به سوی غرب ادامه می‌یابد. نکته قابل توجه اینکه گسل مشاء با توجه به ثبت دستگاهی، شواهد زمین‌شناسی و مطالعات دیرینه لرزه شناسی، فعال است.
گلابکش افشار درباره گسل دیگر، بیان کرد: گسل شمال تهران یا مجموعه گسل‌های شمال تهران بیشترین مطالعات زمین شناسی و مباحث مرتبط با خطر زمین لرزه تهران را از دهه ۵۰ میلادی به خود اختصاص داده است. به طور کلی پهنه شمالی شهر تهران تحت تأثیر دو سامانه ساختاری اصلی راستالغز و فشاری است و این پژوهشگران سامانه راستالغز را جوان‌تر و به طور کامل فعال می‌دانند. با این وجود ساز و کار فشاری در پهنه گسلی شمال تهران را نمی‌توان غیر فعال دانست و شواهد موفولوژیکی و استراتیگرافی حاکی از فعالیت بخش‌هایی از گسل با سازوکار فشاری است.
این استاد دانشگاه در ادامه درباره گسل نیاوران، توضیح داد: در دهه‌های گذشته این گسل با طول حدود ۱۳ کیلومتر معرفی شد و حدوداً در یک کیلومتری جنوب گسل شمال تهران قرار دارد. گسل نیاوران از بخشی از مناطق ۱ و ۲ شهر تهران عبور کرده که بخشی از توپوگرافی کنونی این مناطق در نتیجه فعالیت این گسل در گذشته است. برخی از متخصصان معتقد هستند که این گسل به سوی شرق تا گسل مشاء ادامه می‌یابد و برخی آن را شاخه‌ای از گسل مشاء در نظر گرفته‌اند که با تغییر روند به داخل شهر تهران می‌آید و طول آن به حدود ۴۰ کیلومتر می رسد.
گلابکش افشار در شرح گسل پارچین، گفت: این گسل به طول حدود ۷۰ کیلومتر از حدود ۸ کیلومتری شرق ایوانک تا شرق تهران ادامه دارد و آثار آن در زیر نهشته‌های آبرفتی جنوب تهران قابل پیگیری نیست. گسل پارچین به عنوان یکی از گزینه‌ها برای برخی از زمین لرزهای تاریخی که موجب تخریب شهر باستانی ری شد، در نظر گرفته میشود.
این زمین شناس درباره گسل‌های جنوب و شمال ری، توضیح داد: این گسل‌ها با توجه به عوارض مورفولوژیکی(ریخت شناسی) معرفی شده سال‌ها به عنوان یکی از سرچشمه‌های زمین لرزه‌های تاریخی جنوب تهران و گزینه‌ای برای زمین لرزه آینده تهران در نظر گرفته می‌شد. برای گسل‌های شمال و جنوب ری براساس مطالعات به ترتیب طول ۵/۱۶ و ۵/۱۸ در نظر گرفته شده است. پدیده زمین لرزه در محدوده شهر تهران سابقه تاریخی داشته و در آینده نیز رخ خواهد داد.
مترو پناهگاهی امن در زمان وقوع زلزله
او با بیان اینکه موضوع زمین لرزه از ابتدای ساخت ایستگاه‌ها مورد توجه سازندگان قرار دارد و تمام محاسبات آن منطبق استاندارد برای مقابله با زمین لرزه اجرا میشود، گفت: به همین دلیل مترو به عنوان پناه امن هم کاربرد دارد و در صورت وقوع زلزله از ایستگاه‌ها و تونل‌های مترو می‌توان به عنوان پناهگاه استفاده کرد.
به گفته این استاد دانشگاه؛ امداد رسانی در ساعات اولیه زلزله نقش مهمی در کاهش خسارت دارد و مترو به عنوان شهر زیرزمینی این قابلیت را هم دارد که ادوات امداد رسانی را به نقاط مختلف شهر با بیشترین سرعت برساند.
گلابکش افشار در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه چه میزان ایستگاه‌های قدیمی و جدید در برابر زلزله مقاوم هستند، گفت: همه ایستگاه‌های مترو در برابر زلزله مقاوم هستند و استانداردهای لازم توسط مراجع ذیصلاح در این‌باره بررسی و تأیید میشود. برای ساخت ایستگاه‌های مترو جلسات متعددی با حضور نمایندگان کارفرما، پیمانکار، مشاور، سازمان‌های مختلف از جمله سازمان پدافند غیرعامل و کمیته مدیریت بحران مترو برگزار میشود که یکی از اصلی ترین موضوعات مورد بررسی موارد مرتبط با زمین لرزه است.
تأثیرات ساخت تونل مترو بر زلزله
این زمین شناس با بیان اینکه مشخصات و ویژگی‌های تونل‌ها و نحوه ساخت آنها در تأثیرپذیری‌شان از زلزله مؤثر است، افزود: آسیب‌پذیری سازه‌های زیرزمینی در برابر زلزله می‌تواند به واسطه گسیختگی زمین در هنگام وقوع زلزله و همچنین به دلیل ارتعاشات ناشی از زلزله روی دهد. گسیختگی زمین در هنگام وقوع زلزله عمدتاً شامل گسلش، زمین لغزش و روانگرایی است.
گلابکش افشار با اشاره به اهمیت شناخت و مطالعه دقیق گسل‌های تهران در برنامه‌های پیشگیرانه و مقاوم سازی، گفت: برای مقاوم سازی در سازه‌های فلزی استفاده از سخت کننده‌ها و سیستم‌های بادبندی در سازه‌های بتن مسلح با کلاف کردن تیرهای اصلی و ستون‌ها در هم و در موارد دیگر استفاده از قطعات پیش ساخته پیشنهاد میشود.
این استاد دانشگاه در ادامه تأکید کرد که مجموعه مترو و کمیته عملیاتی واکنش اضطراری در مترو و فضاهای زیرسطحی باید به مسیرهای خروج اضطراری، محل تجمع امن و سامانه‌های هشدار سریع و سایر موارد مرتبط با کاهش خطرات احتمالی زلزله توجه ویژه داشته باشند.
او با بیان اینکه هر چه مقطع تونل بزرگتر باشد، حساسیت آن به زلزله بیشتر است، عنوان کرد: یکی از موارد بزرگ بودن موضعی تونل‌ها در تقاطع‌ها و ایستگاه‌های مترو است. همچنین وجود دو یا چند تونل در کنار هم معمولاً باعث تمرکز تنش‌های استاتیکی در محیط بین تونل‌ها میشود. همین حالت در هنگام گذر موج زلزله که نوعی تنش است، اتفاق می‌افتد.
با تعیین محل گسل‌ها می‌توان صدمات تونل‌ها را به حداقل رساند
گلابکش افشار در ادامه گفت: با تعیین محل دقیق گسل‌ها می‌توان با روش‌های زمین شناسی و ژئوفیزیکی از برخورد تونل‌ها با آنها جلوگیری کرد. این عمل به خصوص در نواحی فعال زمین ساختی در مورد سازه‌های خطی نظیر تونل‌ها که حداقل صدها متر طول دارند مشکل است. چنانچه امکان دوری از گسل مقدور نباشد معمولاً با قبول مقداری جابجایی در مقطع تونل سعی میشود که در محل برخورد تونل با گسل اتصالاتی تعبیه شود تا صدمات را به حداقل ممکن کاهش دهد و امکاناتی نیز برای بازسازی سریع در نظر گرفته شود.
به گفته این استاد دانشگاه؛ می‌توان با استفاده از نقاط ضعف عمدی در تونل (نظیر درزه‌های ساختمانی و ...) صدمات را در قسمت‌های خاصی متمرکز کرد. روش دیگر کاهش صدمات ناشی از گسلش در تونل‌ها، افزایش سطح مقطع در محل تقاطع با گسل است.
نظر شما