پنجاهمین سالگرد تأسیس بزرگترین آرامگاه جهان اسلام با روزهای سختی برای این مکان همراه بوده است. روزهایی که به گفته سعید خال، رئیس سازمان بهشت زهرا سخت ترین روزهای این سازمان در ۵۰ سال گذشته است، بحران کرونا بدون آنکه بتوان پایانی برای آن متصور بود کل مجموعه سازمان بهشت زهرا را بیش از چهار ماه است که به صورت شبانه روزی بسیج کرده است. در این روزهای پرمخاطره و به مناسبت پنجاهمین سال تأسیس آرامستان بهشت زهرا گفتگوی شهر با رئیس این سازمان را بخوانید:
با توجه به ۵۰ سالگی بهشت زهرا در مورد این سازمان و خود بهشت زهرا توضیحی می دهید؟
کار ساخت سازمان بهشت زهرا در سال ۱۳۴۵ آغاز و در کمتر از پنج سال در ۲۵ تیر ۱۳۴۸ افتتاح می شود و فرآیند شکلگیری این سازمان در طول دوره پنج شهردار انجام می شود. در زمان یک شهردار زمین آن خریداری می شود، در زمان شهردار بعدی درخت ها کاشته می شود و در دوره بعد دیوار کشیده می شود و در دوره آخر افتتاح می شود که اکنون قریب به ۵۰ سال از حیات سازمان بهشت زهرا می گذرد. بهشت زهرا در ابتدا در مکانی به وسعت ۳۱۴ هکتار در جنوب تهران در حد فاصل بین نادرشهر و کهریزک افتتاح می شود و در ۲۵ تیر ۱۳۴۹ اولین دفن به نام محمد تقی خیال در قطعه یک ردیف یک و شماره یک انجام می شوند. به دلیل اینکه در همان زمان حکومت باید موافقت نهاد مرجعیت را به دست آورد، شهردار وقت تهران به محضر آیت الله خوانساری می رود و نام بهشت زهرا (س) را ایشان انتخاب می کنند. قیمت کفن و دفن نیز ۱۴۰ تومان تعیین می شود. بهشت زهرا برای مدت ۳۰ سال پیش بینی شده بود که این مدت در سال ۱۳۸۰ به پایان رسید اما در سال ۱۳۷۸ به دلیل وقوع جنگ تحمیلی و آرام گرفتن پیکری ۳۰ هزار شهید و چهار هزار شهید گمنام و حدود ۲۵۰ شهید مدافع حرم تا کنون پر می شود. افزایش مرگ و میر و جنگ تحمیلی باعث می شود بهشت زهرا دو سال زودتر از موعد مقرر پر شود و در سال ۱۳۷۸ در ناحیه شمال شرقی بهشت زهرا ۱۱۰ هکتار به آن افزوده می شود و در مرحله سوم در مهر سال ۱۳۸۸ زمینی به وسعت ۱۶۰ هکتار در ناحیه شرق بهشت زهرا افزوده می شود. بهشت زهرا امروز ۵۸۴ هکتار وسعت دارد که با حرم امام این رقم ۷۵۰ هکتار است. در زمره بزرگ ترین آرامستان های جهان و جهان اسلام است و تنها آرامستانی که در جهان چند هکتار بزرگ تر است وادی السلام در نجف است که به لحاظ امکانات و تجهیزات و تعداد متوفی بهشت زهرا بزرگ ترین و مدرن ترین گورستان جهان است. بهشت زهرا امروز ۶۰ هزار متوفی را پذیرش می کند که کل متوفای ایران و شهرها ۳۰۰ هزار نفر است که یک پنجم آن توسط مدیریت شهری تهران جمع آوری می شود و از این ۶۰ هزار نفر به شهرستان ها منتقل می شوند و ۴۰ هزار نفر در مجموعه بهشت زهرا دفن می شوند. در سال ۱۳۹۸ ناوگان حمل و نقل بهشت زهرا، ۱۰ میلیون مأموریت در شهرستان ها و پنج میلیون کیلومتر در سطح شهر تهران انجام داده است و ۴۶ هزار مأموریت داخل شهری انجام داده و در سال ۲۵۰ هزار تماس تلفنی با این سازمان گرفته می شود و ۱۳۵ هزار مراسم در سال در این سازمان برگزار می شود.
سازمان بهشت زهرا بدون تعطیلی است و از ۲۵ تیر ۱۳۴۲ تا به امروز حتی یک روز هم تعطیل نشده است. این سازمان امروز به عنوان یکی از بزرگترین مکان های فضای سبز تهران محسوب می شود و یک تنفس گاه بزرگ است و بیش از نیمی از این مکان فضای سبز خالص است. تا تیر ۱۳۹۹ حدود یک میلیون و ۷۴۰ هزار نفر پذیرش داشتیم و یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر دفن انجام شده است.
بهشت زهرا به لحاظ تحولات فرهنگی و تاریخی نقش بسیار مهمی دارد. در قبل از انقلاب محل تدفین پیکر شهدای انقلاب بود که به صورت پنهانی دفن می شدند. در روز ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ حضرت امام بعد از ۱۵ سال از تبعید به بهشت زهرا می آید و فرماندهی انقلاب را به عهده می گیرد و به عنوان اولین مرکز فرماندهی انقلاب شناخته می شود. از همه مهمتر مدفن ۳۰ هزار شهید و چهار هزار شهید گمنام است و مدفن بسیاری از بزرگان تاریخی، فرهنگی و سیاسی است. مدفن بسیاری از سرداران شهید است و تا به امروز ۲۵۰۰ نفر از مشاهیر و نام آوران و بزرگان این سرزمین در آنجا دفن هستند و بسیاری از اماکن فرهنگی و وقایع تاریخی انقلاب در آنجا رقم خورده است.
چه اقدامات مدیریتی در طول سال های اخیر در بهشت زهرا انجام شده است؟
به لحاظ مدیریتی هم در طی سال های اخیر سعی شده تحولات وسیعی انجام شود که مردم در آنجا به عنوان یک آرامستان آرامش داشته باشند و فضای سبز و مبلمان و الگوی شهری آن مناسب باشد. نوسازی کامل ناوگان حمل متوفی شهر تهران، نوسازی کامل آمبولانس های داخل بهشت زهرا، راه اندازی نخستین ترمینال آمبولانس ها درمرکز شهر تهران، نخستین خط چهار شماره ای بهشت زهرا ۱۵۳۰، افتتاح نخستین مرکز کنترل ترافیک بهشت زهرا، افتتاح اولین ورزشگاه، بزرگترین پروژه های هوشمند سازی بهشت زهرا همه اقداماتی بوده است که در طول سه سال گذشته انجام شده است.
تمام محوطه های بهشت زهرا مجهز به ۲۵۰ دوربین نظارتی شدند و تمام درهای بهشت زهرا مجهز به سیستم تعدد شمار شد و اتفاقات خوبی در قطعه شهدا انجام شد و سعی شد بهشت زهرا از حالت یک آرامستان بیرون بیاید و اکنون به کعبه آمال مردم ایران تبدیل شده است. بزرگترین همایش خودجوش مردمی در بهشت زهرا در شب جمعه پایان هر سال انجام می شود و بین سه تا پنج هزار نفر از مردم حضور پیدا می کنند. نام متوفیان به عروجی و نام غسال به تطهیرگر تغییر پیدا کرد و سعی شد که این کار مقدس به مردم شناسانده شود. شبکه تطهیر کنندگان داوطلب قریب به هزار نفر از علما، نام آوران و ورزشکاران هستند و تلاش کردیم نظر مردم را اعمال کنیم. درباره تدفین افراد، هر خانواده ای که بهشت زهرا مراجعه کند یک نفر به اسم مباشر او را همراهی می کند. از ابتدا تا انتها به صورت رایگان در کنار خانواده است و سعی کردیم مردم داغدار شرایط مناسبی داشته باشند. نقص هایی هم وجود دارد که می پذیریم و سعی کردیم نظرات مردم را به گوش جان بخریم. عملکرد بهشت زهرا قابل اندازه گیری است و بر اساس نظر سنجی ها جزو دو سه نهادی است که مردم رضایت نسبی از آن داشتند.
بهشت زهرا چند سال دیگر پر می شود؟
بهشت زهرا حداکثر سه سال تا پنج سال آینده پر می شود و یکی ازکارهای خوب مدیریت شهری این است که یک مشاور خبره اخذ کرده ایم و در صدد هستیم که مکان های جدید را برای آرامستان در شهر تهران پیش بینی کنیم. پنج مکان پیشنهاد داده شده است و باید ببینیم که شورای شهر در ادامه کار کدام مکان ها را تصویب می کند. به دلیل مسائل خاص کارشناسی از ذکر نام و مکان خودداری می کنیم. البته کار مطالعه بازسازی و بهسازی پنج آرامستان تهران نیز انجام شده که به صحن شورا رفته و تصویب شده است. این آرامستان ها به لحاظ تاریخی، فرهنگی و میراثی بسیار ارزشمند هستند و به چند دین و کشور بین المللی تعلق دارند. این آرامستان ها در منطقه ۱۴ (دولاب) می تواند با بازسازی یک ارزش افزوده به آن منطقه بدهد و نقش مهمی در روابط بین المللی داشته باشد.
نخستین جلسه ای که برای رویارویی با ویروس کرونا و تبعات آن در بهشت زهرای تهران برگزار شد و در مجموعه خود درگیر این بیماری شدید را به خاطر می آورید؟
اواخر بهمن ماه بود که از یکی از بیمارستان های تهران به صورت تلفنی با سازمان بهشت زهرا تماس گرفته شد و نخستین مورد کرونا را گزارش دادند. سازمان ما یک سازمان بحران است و در ماه های مهر و آبان بحران های دیگری را از سر گذرانده بود لذا در حالیکه تمام کشور حتی وزارت بهداشت و ستاد بحران هنوز ستاد تشکیل نداده بودند در سازمان بهشت زهرا بر اساس تجربیات قبلی ۲۵ یا ۲۶ بهمن تمام مدیران حوزه عروجیان از تطهیر تا خاکسپاری و پایانه را دور هم جمع کردیم و به آنها گفتم که موج به سمت بهشت زهرا می آید.
در آن زمان هیچگونه پروتکلی وجود نداشت، حتی وزارت بهداشت هم چیزی ابلاغ نکرده بود و ما درون سازمان یک انسجام درون گروهی و پروتکل تهیه و آمبولانس ها را ایزوله کردیم و کار آغاز شد. از اول یا دوم اسفند ماه که نخستین جنازه رسمی به سازمان تحویل داده شد، از عدد ۱۱ شروع کردیم، روز بعد ۲۰ و بعد از آن به ۴۰ و ۸۰ رسیدیم تا چهارم فروردین ماه که تهران عدد ۱۱۹ را در بالاترین حد خود تجربه کرد.
این بحران سه ویژگی داشت، اول اینکه در طول ۵۰ سال، سابقه قبلی نداشت و حتی در دوران دفاع مقدس با چنین بحرانی مواجه نبودیم، دوم اینکه بحران غیر قابل تصور بود و عدد و رقم به گونه ای بالا رفت که کنترل آن بدون برنامه ریزی و سازمان دهی ممکن نبود. سازمان بهشت زهرا یک سازمان مجازی نیست و اگر ۱۰ جنازه اضافه شود نیازمند همان تعداد آمبولانس، قبر و پرسنل است و با فرض اینکه تهران ۲۰۰ متوفی داشته باشد و یک عدد قابل توجهی به آن اضافه شود. به همین دلیل در فرصت کوتاه برنامه ریزی و تمام پیش بینی های لازم انجام شد.
سومین ویژگی این بحران طولانی بودن آن است. اکنون بیش از چهار ماه از شروع آن می گذرد و پایانی برای آن مشخص نیست. زلزله بم در هشت روز به پایان رسید، منجیل و رودبار یک هفته زمان بردند، سیل تهران، هواپیمای اوکراین یک هفته زمان برد اما بحران کرونا زمانی طولانی ادامه دارد.از سوی دیگر سه دغدغه وجود داشت؛ دغدغه اول رعایت تمام پروتکل های بهداشتی بود با مفهوم حفظ جان پرسنل. در بهشت زهرا تا کنون پنج بار غربالگری انجام شده که در این پنج مرحله تا کنون ۴۰ نفر مبتلا شده و تاکنون تلفاتی نداشته ایم.دغدغه دیگر حفظ جان شهروندان بود. در تمام جهان آرامستان ها تبدیل به یک مرکز شیوع می شوند اما در تهران با یک برنامه ریزی صحیح محوطه ۵۸۴ هکتاری را ایزوله کردیم و تا ۷ بار در روز سالن های تطهیر ضدعفونی شدند و سعی شد بهداشت پرسنل و مراجعین در سطح بالایی قرار بگیرد.
دغدغه دیگر حفظ روحیه پرسنل در مقابل بحرانی ناشناخته بود که باید منحصر بفردترین کار جهان را در بهشت زهرا انجام می دادند. در بهشت زهرا، بر خلاف دیگر کشور ها ملاحظات شرعی نیز وجود داشت و بنا بر تأکید های شهردار قرار شد که تمام مسائل شرعی کاملا اجرا شود. از ۱۶ فروردین ماه کار تطهیر و تغسیل متوفیان را بر اساس فتوای مقام معظم رهبری آغاز کردیم تا خانواده ها هیچ نگرانی نداشته باشند.سیستم تصفیه خانه چک و مجهزترین سیستم کولرزنی نصب شد. پساب سالن های تطهیر لحظه به لحظه پایش شد و با وجود آنکه سازمان تجربه ای نداشت توجه به بهداشت محیط زیست و توسعه پایدار بسیار مورد تأکید قرار گرفت.حتی کشورهای پیشرفته جهان با زیرساخت های مدنی پیشرفته دچار مشکل شدند تاجایی که رئیس جمهور آمریکا گفت از پس اجساد بر نمی آیند. در نیویورک اجساد را در پارک ها دفن کردند. در شهرهای اروپایی و حتی مسلمان با اجساد مشکل داشتند.
در روزهایی که همه در قرنطینه در منزل بودند کارمندان بهشت زهرا محل کار را قرنطینه خود کردند. کاری که در بهشت زهرا انجام شد نه تنها برای مجموعه مدیریت شهری بلکه افتخاری برای نظام جمهوری اسلامی شد. یک کار بسیار مناسبی انجام شد که کلانشهرهای ایران از بهشت زهرا الگو گرفتند این بود که اعلام کردیم متوفای کرونایی را در هر جایی که خانواده آنها بخواهند دفن می کنیم، حتی در کنار عزیزانشان. اما سعی کردیم تمام پروتکل های بهداشتی را رعایت کردیم. نماینده وزارت بهداشت و یک پزشک از مجموعه شهرداری از همان ساعات اولیه در بهشت زهرا مستقر شدند و سعی کردیم بهداشت در سطح بسیار بالایی داشته باشیم. حتی آموزش برخی آرامستان های دیگر را به عهده گرفتیم. آنچه مغفول ماند کمکی بود که مدیریت شهری به سایر ادیان الهی کرد. نماینده کلیمیان در همین زمینه تقدیر ویژه ای از مدیریت شهری تهران در برادری و هم اندیشی دینی که اتفاق افتاد کرد. متاسفانه بعد از دوره کوتاهی دوباره روزهای خوبی نداریم. شرایط تا حدود زیادی به گذشته بازگشته است و مردم اگر یاری نکنند اوضاع به روزهای بسیار سخت باز خواهد گشت. در روزهای اخیر مجددا پروتکل های جدی وضع کردیم.
موج دوم درگذشتگان کرونا در تهران از چه زمانی آغاز شد؟
روز هشتم خرداد ماه که آقای دکتر حناچی سرزده به بهشت زهرا آمد، روز بسیاری غم باری به لحاظ عدد و رقم بود که از روز ۲ اردیبهشت تا ۹ خرداد بی سابقه بود. یعنی حدود ۷۰ روز تهران چنین عددی را تجربه نکرده بود.
بیشترین عددی که تهران در مورد متوفیان کرونا تجربه کرده است چه عددی بود؟
مربوط به چهارم فروردین ماه با عدد ۱۱۹ بود. البته که مسئولیت اعلام بیماران و متوفیان کرونا با سازمان بهشت زهرا و مدیریت شهری نیست. مسئول تأیید آمار وزارت بهداشت است. اگر سازمان بهشت زهرا درگیر آمار و ارقام شود قادر به انجام کار اصلی خود نخواهد بود. اعضای شورا هم در این زمینه کار اشتباهی کردند چون اعلام آمار وظیفه شهرداری نیست. اطلاعاتی که در اختیار ما قرار می گیرد بر اساس مجوزی است که وزارت بهداشت اعلام کرده است. همه متوفیان بهشت زهرا بر اساس پروتکل دفن می شوند و محوطه را کاملا ایزوله کرده ایم که در این باره اگر خطایی در مورد متوفیان هم وجود داشت جان کارمندان بهشت زهرا به خطر نیافتد.
از زمانی که مدیریت بهشت زهرا را به عهده گرفته اید، تلخ ترین اتفاقی که سازمان بهشت زهرا با آن مواجه بوده چه بوده است؟
تلخ ترین سال بهشت زهرا سال ۱۳۹۸ است. من آدم منحصر بفردی هستم، افتخار می کنم که ۲۶ سال در شهرداری تهران بوده و همه این مدت را در سازمان بهشت زهرا بوده ام. هیچ مدیری را مشابه من پیدا نمی کنید و ویژگی دیگرم این است که پله پله بالا آمده ام. به جدی می گویم که نه تنها برای من بلکه سخت ترین سال مدیریت شهری در سازمان بهشت زهرا سال ۱۳۹۸ بود. آغاز سال با سیل بود، بعد روزگار سخت آبان ماه، حادثه سقوط هواپیمای اوکراین و کرونا که کرونا یک تجربه بدیل و منحصر به فرد در تاریخ ۵۰ ساله بهشت زهرا بود.
یکی از عجیب ترین اتفاقاتی که در طول این مدت در بهشت زهرا رخ داده است بگویید.
گاهی اوقات می دیدیم که کسی پول فراوان و نام بزرگی دارد اما بدون هیچ خانواده ای به بهشت زهرا می آمد. موردی داشتیم که جنازه چند روز بود مانده بود و به ناچار با آقای زالی، معاون وزیر بهداشت تماس گرفتیم که درباره متوفیانی که خانواده ای به دنبال آنها نمی آیند چه اقدامی باید انجام دهیم. او یکی از یاران عزیز در کنار بهشت زهرا بود و بخشنامه ای صادر کرد که اگر ظرف ۷۲ ساعت خانواده متوفیان مراجعه نکنند بهشت زهرا کار تدفین را انجام دهد. موردی داشتیم که تماس گرفته بودند که امکانش هست ما پول دفن را برای شما واریز کنیم و خودتان اقدامات لازم را انجام دهیم، یعنی برخی حتی حاضر نبودند که مراجعه کنند. عزیزی بود که همسرش را از دست داده بود و وقتی که من به محل دفن رفتم دیدم که دائما از محل دفن فاصله می گیرد. از من پرسید خطری ندارد که جلو بروم گفتم خطرناک است اما ارزش اینکه با مونس ۵۰ ساله خود وداع کنید را دارد. اتفاقات زیادی در بهشت زهرا دیدم که سعی کردیم همه را بنویسیم و فیلم بگیریم که چیزی از قلم نیافتد. روزگار سختی داشتیم و فکر می کنم بدتر هم خواهیم داشت.
آیا محدودیت ورود و خروج در بهشت زهرا وجود دارد؟
ما نمی توانیم حق شهروندی مردم را از آنها سلب کنیم. هیچ قانونی وجود ندارد که مردم را از آمدن به تشییع جنازه پدر و مادر و عزیزانشان منع کنیم اما مردم خودشان رعایت می کردند. مردم با فرهنگی داریم اما به نظر می رسد که در روزهای اخیر در کل شهر این رعایت وجود ندارد.
در حال حاضر در بهشت زهرا مراسم ها برگزار می شود؟
خیر، مراسم رسمی برگزار نمی شود اما منعی برای تشییع جنازه وجود ندارد با این حال به مردم توصیه می کنیم که کمتر بیایند. البته تشییع جنازه و برخی کارهای دیگر ممنوع است اما مردم خودشان رعایت می کنند. هیچ مراسم بعدی سوم و هفتم چهلم نمی گیرند و این تبدیل به فرهنگ شده است.
میزان مراجعه کنندگان به بهشت زهرا در حال حاضر نسبت به قبل از کرونا چه تغییری کرده است با توجه به اینکه پیشتر اعلام کرده بودید روزانه ۵۰ تا ۷ هزار مراجعه کننده وجود دارد؟
به طور متوسط بین ۱۵۰ تا ۲۰۰ متوفی هر روز پذیرش می شوند. به ازای هر متوفی اگر ۱۰۰ نفر مراجعه کننده داشته باشیم رقمی حدود ۲۰ هزار نفر است. در عین حال مراسم سوم و هفتم و چهلم و سال هم برگزار می شود و با این احتساب ۵۰ تا ۷۰ هزار نفر مراجعه کننده روزانه می رسد که در زمان کرونا این رقم به یک دهم تقلیل پیدا کرده است.
امتیاز خاصی درباره قبر رایگان برای کسانی که به دلیل کرونا فوت شده اند وجود دارد؟
یکی از تدابیر خوب مدیریت شهری این بود که مطابق با خواسته خانواده ها اقدام کردیم و هر جایی که خودشان خواستند متوفیان را دفن کردیم. قیمت قبر در بهشت زهرا بر اساس مصوبه شورای اسلامی شهر تهران است و رقم متعادلی دارد اما سعی کردیم در ارتباط با کرونا تمام اختیاری که به من و شهردار تهران تفویض شده در ارتباط با مردم به کار بگیریم.
خبرنگار: سمیرا امیرچخماقی
نظر شما