پیش از شکلگیری قطعه هنرمندان و قطعه نام آوران بهشت‌زهرا که کفن و دفن متوفیان در آن تابع قانون و نظم و انضباط است، پیکر مشاهیر ساکن تهران هم مانند سایر مردم راهی آرامستان‌های پراکنده‌ای می‌شد که در حاشیه تهران قرار داشت، تا مدت‌ها امامزاده عبدالله و ابن‌بابویه شهر ری و امامزاده طاهر کرج آرامستان‌هایی بودند که میزبان مشاهیر تهران بعد از مرگ می‌شدند اما در دوره پهلوی بعد از آن که علی‌خان ظهیرالدوله در سال ۱۳۰۳ شمسی در باغ خود حوالی تجریش بر اثر سکته قلبی درگذشت، بسیاری از هنرمندان وصیت کردند که در باغ ظهیرالدوله و در کنار او دفن شوند، به این ترتیب به مرور آرامستان ظهیرالدوله بر اساس قراردادی نانوشته به خانه ابدی مشاهیر تبدیل شد.
روند دفن پراکنده اموات در آرامستان‌های حاشیه تهران تا اوایل دهه ۱۳۷۰ ادامه داشت تا اینکه سرانجام در بهشت‌زهرای تهران قطعه‌ای برای دفن هنرمندان و چهره‌های سرشناس تاسیس و پیکر چهره‌های فرهنگی و هنری بعد از مرگ راهی این قطعه شد.
نخستین و آخرین مهمانان قطعه هنرمندان بهشت‌زهرا
ملک مهرداد بهار، پژوهشگر و نویسنده، فرزند ارشد ملک الشعرای بهار نخستین چهره سرشناسی است که سال ۱۳۷۳ بر اثر بیماری سرطان خون درگذشت و پیکرش برای دفن به قطعه هنرمندان بهشت‌زهرا سپرده شد.
با این حال خواب ابدی ملک مهرداد در ردیف ۱۵۱ این قطعه چندان هم آرام نبود چرا که پس از ۲۶ سال از درگذشت او با دفن امیرکاووس بالازاده، استاد دانشگاه و پژوهشگر که از شاگردان استاد بهار به شمار می رفت؛ در طبقه دوم مزار او اختلاف‌نظرها بین دو خانواده بهار و بالازاده شروع شد و هنوز هم ادامه دارد. چهرزاد بهار، خواهر ملک مهرداد معتقد است این اتفاق بدون هماهنگی و کسب اجازه از خاندان بهار انجام شده و سحر قدیمی، مترجم و همسر دکتر امیرکاووس بالازاده هم در نامه‌ای که در رسانه‌ها منتشر شد، اعلام کرد: «قطعه هنرمندان بهشت زهرای تهران، مالکیت شخصی ندارد، ملکی دولتی است که درگذشتگان با توجه به سابقه علمی و فرهنگی و هنری و پس از بررسی دستاوردهای حرفه‌ای و با نظر گروهی از کارشناسان و اجازه مستقیم وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در آن‌جا به خاک سپرده می‌شوند.» با این حال از نیمه خرداد ماه امسال تاکنون هنوز این اختلاف نظرها پایان نیافته است.
اگرچه قطعه هنرمندان بهشت زهرای تهران آرام آرام به سمت تکمیل ظرفیت پیش می‌رود اما هنوز هم پایان کار این قطعه معلوم نیست. قطعه‌ای که از بازیگر تا خواننده از نویسنده تا پژوهشگر را با آغوش باز پذیرفته است با این حال تا این لحظه آخرین هنرمندی که در قطعه ۸۸ به خاک سپرده شد، سیروس گرجستانی، بازیگر سینما و تلویزیون بوده که ۱۲ تیر ۱۳۹۹ به‌علت سکته قلبی درگذشت و دو روز بعد در قطعه هنرمندان به خاک سپرده شد.
کمبود فضا برای چهره‌های سرشناس
به گزارش شهر؛ با وجود آنکه یک قطعه برای هنرمندان در بهشت‌زهرا اختصاص داده شده است اما برخی چهره‌های هنری هم هستند که در آرامگاه‌های خصوصی بهشت‌زهرا به خاک سپرده شدند. علیرضا زمانی، تهران‌پژوه فعال در حوزه گورستان‌ها درباره این موضوع به شهر گفت: علاوه بر قطعه هنرمندان که از اوایل دهه ۱۳۷۰ شکل گرفت، برخی چهره‌های سرشناس در آرامگاه‌های خصوصی به خاک سپرده شدند از جمله آن‌ها می‌توان به عباس یمینی شریف، مشفق کاشانی، ابوالقاسم حالت و مهرداد اوستا اشاره کرد. با این حال قطعه هنرمندان نخستین انتخاب خانواده‌های چهره‌های فرهنگی و هنری برای خاکسپاری درگذشتگانشان است.
او افزود: با این حال با شروع روند تکمیل ظرفیت این قطعه، قطعه نام‌آوران بهشت‌زهرا تاسیس شد که البته بیش از آنکه به هنرمندان اختصاص داشته باشد، پذیرای چهره‌های فرهنگی، سیاسی و ورزشی بوده و به نظر می‌رسد در طراحی این قطعه انسجامی که در قطعه هنرمندان دیده شد، وجود ندارد، چرا که هنوز به طور واضح مشخص نیست بر اساس چه معیارهایی افراد در این قطعه به خاک سپرده می‌شوند. اما روند تکمیل ظرفیت قطعات مختص به چهره‌های فرهنگی و هنری در حالی است که زمستان سال ۱۳۹۲، سازمان بهشت‌زهرا به وزارت فرهنگ و ارشاد اعلام کرد که تعداد محدودی قبر خالی در قطعه هنرمندان بیشتر نمانده و حتما باید قطعه جدیدی از سوی این وزارتخانه در نظر گرفته شود، از همین رو آقای علی جنتی، وزیر ارشاد وقت، نامه‌ای را به آقای محمدباقر قالیباف، شهردار وقت تهران نوشت؛ اما این کار انجام نشده و قطعه جدیدی اختصاص پیدا نکرده است با این حال با همکاری سازمان بهشت زهرا برای حل این موضوع از فضای موجود استفاده شد و راهروهایی که در بین قبور وجود داشت به قبر تبدیل شد.
دفن یک هنرمند در بهشت‌زهرا چه مراحلی دارد؟
برای آنکه یک هنرمند در قطعه ۸۸ بهشت زهرا به خاک سپرده شود در گام نخست باید «هنرمند» شناخته شود. تشخیص هنرمند بودن متوفی توسط حوزه تخصصی مربوط (خانه سینما، خانه تئاتر، خانه موسیقی، سازمان صداوسیما، حوزه هنرهای تجسمی و...) در نامه‌ای به معاونت امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اعلام می‌شود. معاونت امور هنری بعد از بررسی مدارک متوفی، نامه‌ای را براساس این تاییدیه به سازمان بهشت زهرا ارسال کرده و به این ترتیب، هنرمند تازه‌درگذشته اجازه دفن در قطعه هنرمندان را دریافت می‌کند. با این حال به دنبال اعلام سازمان بهشت زهرا مبنی بر تکمیل قطعه هنرمندان و کمبود جا در اواخر سال ١٣٩٢، از آن سال به بعد، در طبقات فوقانی قبرهای هنرمندان قدیمی در این قطعه هم متوفی جدید دفن می‌شود. بر این اساس، وقتی خانواده متوفیان برای دریافت معرفی‌نامه مراجعه می‌کند، مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، این شرایط جدید را برای آن‌ها توضیح می‌دهند، اگر آن‌ها این موضوع را قبول داشته باشند، از بستگان درجه اول مانند همسر، فرزند، پدر یا مادر متوفی تعهد گرفته می‌شود. این تعهد به معاونت امور هنری وزارت ارشاد اجازه می‌دهند که در طبقات دیگر قبر متوفی، هنرمند دیگری را با تشخیص صلاحیت این معاونت دفن کند. در واقع این تعهد آخرین سند هویتی است که در پرونده و سوابق آن متوفی ثبت و نگهداری می‌شود.
خبرنگار: ریحانه جاویدی
نظر شما