نما؛ صورت یا پوسته ؟

 اینجـــا، در ایـــن یادداشـــت قصـــد نـــدارم بـــه آســـیب شناســی ناشــی از تفــاوت( و حتــی تضــاد ) میــان تفکــر آکادمیـــک بـــزرگان طراحـــی شـــهری امـــروز خودمـــان بـــا عمـــل تقلیـــل گرایانـــه بســـاز و بفروشهـــای باســـواد و بـــی ســـواد و حتـــی پزشـــک و مهندســـی بپـــردازم کـــه مهلـــت ندادنـــد برنامـــه آکادمیســـین های طراحـــی شـــهریمان بـــرای نماهـــا بـــه قـــوام برســـد و مثـــل خیلـــی مـــوارد دیگـــر، در ایـــن برهـــه از تاریـــخ شهرســـازی و معمـــاری امـــروز ایـــران هـــم یکـــی از مهمتریـــن موضوعـــات فـــن و هنـــر معمـــاری یعنـــی فاســـاد  ( Façade )را در چشـــم بـــر هـــم زدنـــی بـــه ســـطح بـــزک دوزک و پروتـــز گونـــه و عمـــل جراحـــی بینـــی و تتـــوی ابـــرو فروکاســـتند و بـــا آن بـــه عنـــوان موضوعـــی فروختنـــی کـــه دمـــی ُمـــد می شـــود و دمـــی دیگـــر از ُمـــد میاندازنـــدش تـــا شـــکلی دیگـــر را ُمـــد کننـــد، برخـــورد کردنـــد.

ایـــن یادداشـــت حـــول جنبـــه ای از عملکـــرد کمیته هـــای نمـــای تهـــران میگـــردد کـــه محـــدوده نزدیـــک بـــه هفتصـــد کیلومترمربعـــی ایـــن کلانشـــهر عجیـــب را بایســـتی پوشـــش دهنـــد. بـــه عبارتـــی، ایـــن کمیته هـــا بـــرای ســـطوحی عمـــودی در منظـــر شـــهر تصمیـــم میگیرنـــد کـــه در مقیاس هـــای فـــوق العـــاده کوچـــک( Small Super )تـــا کوچـــک( Small )نســـبت بـــه ابعـــاد کلانشـــهر تهـــران قابـــل دســـته بنـــدی هســـتند؛ و قـــرار اســـت از ســـاماندهی صـــورت تـــک تـــک ایـــن ســـطوح عمـــودی کـــه مســـتطیل هایی بـــه ابعـــاد ۷*۱۰ مترمربـــع، ۱۰*۱۵ مترمربـــع و ۱۲*۱۵ مترمربع-یـــا مســـتطیل هایی بـــا درازاهـــا و پهناهایـــی در همیـــن فواصـــل عـــددی- هســـتند، بـــه ســـاماندهی نماهـــای شـــهری بـــزرگ( Large )و خیلـــی بـــزرگ(Large-X) دســـت یابند. ایـــن در حالـــی اســـت کـــه مقیـــاس میانـــه( Scale Medium )جایـــی میـــان ایـــن دو اســـت کـــه هنـــوز در اســـناد ســـرزمینی طراحـــی شـــهری ایـــران، دســـتورالعمل مصوبـــی بـــرای آن تدویـــن و یـــا رونمایـــی نشـــده اســـت.

مساله چیست و اشـکال در کجاست؟ خوشـــبختانه، حـــدود ســـه ســـال پیـــش، بـــه لطـــف خانـــم صـــادق زاده کـــه از بنیانگـــذاران ۵۳ کمیتـــه نمـــا در شـــهرداری تهـــران هســـتند، دو تجربـــه کوتـــاه مـــدت ولـــی عمیـــق بـــه دســـت آوردم کـــه عینـــا اینجـــا بـــا شـــما بـــه اشـــتراک میگـــذارم: تجربـــه اول: کمیتـــه نمـــای منطقـــه ای دارای بافت هـــای حاشـــیه ای در جنـــوب شـــهر؛ منطقـــه ای بـــا قطعـــات بســـیار کوچـــک کـــه بـــا دســـتورالعمل های تشـــویقی نظیـــر اضافـــه تراکـــم- بـــه تازگـــی- در پروســـه ســـاخت و ســـاز وارد شـــده اســـت؛ بـــا معمـــاران جوانـــی کـــه در ایـــن قطعـــات بســـیار کوچـــک، مشـــق معمـــاری [و نمـــا] میکننـــد. از آنجـــا کـــه بافـــت، شـــطرنجی و قطعـــات خیلـــی کـــم عـــرض هســـتند، تقریبـــا همـــه پلان هـــا یکـــی اســـت و فقـــط نمـــا بـــه عنـــوان محـــل بـــروز خالقیـــت ایـــن معمـــاران جـــوان تـــازه کار باقـــی مانـــده اســـت. بـــا اینکـــه در کمیتـــه نمـــای ایـــن منطقـــه، اســـتاد دانشـــگاه و نماینـــده شـــورای شـــهر و متخصصـــان طراحـــی شـــهری و معمـــاری حضـــور دارنـــد، ولـــی همـــه در ســـکوت فقـــط پـــای برگه هـــا را امضـــا می کننـــد. هـــر اظهـــار نظـــری از ســـوی ایـــن اعضـــا، مخالفـــت بـــا دو نماینـــده شـــهرداری منطقـــه محســـوب می شـــود؛ یکـــی از ایشـــان، بـــه جلســـه ریاســـت می کنـــد و دیگـــری، کـــه خـــودش هـــم تـــازه کار و بســـیار جـــوان اســـت - قلـــم بـــه دســـت- روی طرح هـــای نمـــای همـــه معمـــاران جـــوان، خـــط می کشـــد و راه و رســـم طراحـــی نمـــا در آن منطقـــه را( بـــا ژســـت یـــک اســـتاد راهنمـــای ســـختگیر دانـــا)بـــا لحنـــی تنـــد بـــه ایشـــان یـــاد می دهـــد. مصالـــح مجـــاز بـــه اســـتفاده در نمـــا، بســـیار محـــدود(فقـــط یـــک نـــوع )اســـت؛ پروفیل هـــای مجـــاز بـــه اســـتفاده بـــرای پنجره هـــا هـــم فقـــط یـــک نـــوع و از قبـــل تعییـــن شـــده و معلـــوم اســـت و بـــا هـــر پیشـــنهاد جدیـــدی مخالفـــت می شـــود!

مســـاله ایـــن کمیتـــه نمـــا چیســـت؟ ســـوداگری کوچـــک مقیـــاس مـــواد و مصالـــح ســـاختمانی از منابعـــی آشـــنا؟ کارمنـــدی کـــه بـــه خـــودش اجـــازه می دهـــد در حضـــور اســـتاد دانشـــگاه و نماینـــده شـــورا و صاحبنظـــر و حرفـــه منـــد خبـــره طراحـــی شـــهری و معمـــاری، بـــدون نظـــر ســـنجی از اعضـــای کمیتـــه، هـــر طـــرح نمـــای معمـــاران جـــوان هـــم ســـن و ســـال خـــودش را مـــردود اعـــلام و بـــا دســـتخط تکـــراری خـــودش جایگزیـــن کنـــد و بعـــد، برگـــه صورتجلســـه را جلـــوی ایـــن اعضـــا بگـــذارد و بـــا تأکیـــد محـــل درج امضاهـــا را نشـــان دهـــد؟ ... یـــا مســـاله همـــان فقـــدان اســـناد مصـــوب بـــرای طراحـــی شـــهری در مقیـــاس میانـــه اســـت؟ آیـــا در اینجـــا، دســـتورالعمل ویـــژه طراحـــی نمـــا همـــان شـــاه کلیـــدی نیســـت کـــه مغفـــول مانـــده اســـت؟ آیـــا بهتـــر نیســـت بـــرای مناطقـــی از تهـــران کـــه بافـــت شـــطرنجی و قطعـــات کوچـــک و بســـیار کوچـــک دارنـــد، کتابچـــه ای مصـــور حـــاوی نماهـــای قابـــل قبـــول بـــرای هـــر یـــک از کوچه هـــا و خیابان هـــا تهیـــه شـــود تـــا هـــر ســـازندهای از پیـــش بدانـــد کـــه نمـــای ســـاختمانش چـــه بایـــد بشـــود و عـــزت نفـــس معمـــاران تـــازه کار زیـــر ســـؤال نـــرود؟ بـــه نظـــر می رســـد کـــه وجـــود دفترچـــه مصـــور دســـتورالعمل طراحـــی نمـــا بـــرای کوچه هـــا در اینچنیـــن مناطقـــی از شـــهر، شـــفافیت اداری و حرفـــه ای را بـــه همـــراه خواهـــد آورد و کمیتـــه نمـــا در ایـــن مناطـــق هـــم رســـالتش را بـــه درســـتی بـــه پایـــان خواهـــد رســـاند تـــا جریـــان ســـاخت و ســـاز مســـکن شـــهری بـــا روال عـــادی و قانونـــی مســـیر جدیـــد خـــود را پـــی بگیـــرد.

تجربـــه دوم: کمیتـــه نمـــای بافـــت تاریخـــی تهـــران؛ در اینجـــا کـــه " قلـــب تهـــران " اســـت، همـــه جـــور قطعـــه ملکـــی یافـــت می شـــود: کوچـــک، بســـیار کوچـــک، بســـیار بـــزرگ، قطعـــه بـــزرگ بـــا عـــرض بســـیار کـــم، قطعـــه بســـیار کوچـــک بـــر خیابـــان اصلـــی بـــا کاربـــری مجـــاز اداری و تجـــاری. همـــه رقـــم قطعه هـــای هندســـی منتظـــم و قنـــاس ... و البتـــه کهـــن و قدیمـــی و تاریخـــی. حتـــی قطعـــات کوچـــک هـــم یـــا خودشـــان قدیمـــی هســـتند یـــا حاصـــل خـــرد شـــدن و فروکاســـتن یـــک قطعـــه بســـیار بـــزرگ تاریخـــی بـــه دســـت ورثـــه. کل منطقـــه هـــم خـــودش یـــک مـــوزه بـــزرگ معمـــاری معاصـــر ایـــران، از قاجـــار و پهلـــوی اول و دوم اســـت بـــا گذرهایـــی کـــه هـــر کـــدام بالقـــوه حکـــم یـــک گالـــری در ایـــن مـــوزه بـــزرگ شـــهری را دارنـــد و می تـــوان بـــا آنهـــا نمایشـــگاهی از صورت هـــای متنـــوع معمـــاری معاصـــر ایـــران را بـــرای گردشـــگران و دانشـــجویان تـــدارک دیـــد. مســـئولان کمیتـــه نمـــای منطقـــه هـــم طراحـــان شـــهری و معمـــاران کاردان، فهیـــم و دانـــا بـــه ارزش هـــای بافـــت تاریخـــی هســـتند؛ جایـــگاه اســـتاد دانشـــگاه و نماینـــده شـــورا و صاحب نظـــر خبـــره هـــم نـــزد ایشـــان محتـــرم و کامـــلا تعریـــف شـــده اســـت. نوبـــت بـــه هـــر پرونـــده ای کـــه می رســـد، ابتـــدا بـــا کمـــک عکس هـــای ماهـــواره ای، مـــکان قطعـــه ملکـــی مـــرور می شـــود، ویژگی هـــای بـــارز و شـــرایط ملک هـــا و گذرهـــای اطـــراف هـــم شناســـایی می شـــود، نظـــر تـــک تـــک اعضـــای کمیتـــه شـــنیده می شـــود، حتـــی در صـــورت لزوم-پیـــش از تأییـــد یـــا رد نمـــای پیشـــنهادی معمـــار بنـــا- قـــرار بازدیـــد اعضـــای کمیتـــه از محـــل هـــم تعییـــن می شـــود ... همـــه چیـــز درســـت اســـت. امـــا، بـــاورنکردن یـــا اشـــراف یـــا حـــس تعلـــق اغلـــب ِ معمـــاران [طـــراح نمـــا] بـــه ارزش هـــای بافـــت تاریخـــی و تاریـــخ معمـــاری معاصـــر ایـــران و فروتـــن نبـــودن ایشـــان در مواجهـــه بـــا بدنه هـــای شـــهری ایـــن منطقـــه اشـــکال بزرگـــی در مســـیرکار ایـــن کمیتـــه نمـــا اســـت؛ کـــه(در مـــوارد متعـــدد)باعـــث بداخلاقـــی ایشـــان نســـبت بـــه اعضـــای کمیتـــه می شـــد و بـــه جـــای تـــلاش بـــرای دســـتیابی بـــه نمـــای مناســـب قطعـــه ملکـــی موضـــوع پرونـــده، تحصیـــلات خـــود را بـــه رخ صاحبنظـــران خبـــره می کشـــیدند و تعـــداد پروژه هـــای ســـاخته شـــده شـــان را بـــه رخ اســـتادان دانشـــگاه عضـــو کمیتـــه؛ انـــگاری کـــه رقابتـــی بیـــن طـــراح و چنـــد مدعـــی او در جریـــان اســـت و تخیــلات شـــخصی ارجـــح بـــر ارزش هـــای تاریخـــی! مثالهـــا متعـــدد و متنـــوع بودنـــد، از تصمیـــم مســـئولان یـــک مدرســـه تاریخـــی- کـــه ســـال هاســـت بدنـــه ممتـــد قســـمتی از یـــک خیابـــان تاریخـــی را تشـــکیل داده- بـــه تغییـــر شـــکل دیـــوار حیـــاط هنرســـتان و جایگزیـــن کـــردن آن بـــا طرحـــی کـــه مناســـب شـــهرک های صنعتـــی بیـــرون محدوده هـــای شـــهری اســـت، تـــا پیشـــنهاد یـــک طـــراح معمـــار بـــا رویکـــرد غیـــر زمینـــه گـــرا بـــرای تخریـــب و تغییـــر کامـــل نمـــای همکـــف یـــک ســـاختمان بلندمرتبـــه ِ بـــر خیابـــان انقـــلاب، متعلـــق بـــه دهـــه چهـــل یـــا پنجـــاه؛ از آن بلندمرتبه هـــای متقـــدم در تاریـــخ معمـــاری معاصـــر ایـــران کـــه قـــاب بندی هـــای بتنـــی پیـــش ســـاخته نماهایشـــان از دقـــت و ذوق سرشـــار و دانـــش فنـــی طراحانشـــان در آن ســـالها نســـبت بـــه موضـــوع نـــور و ســـایه بـــان و پنجـــره نســـبت بـــه فضـــای خیابـــان و جهـــت منظـــر مطلـــوب نســـبت بـــه فضـــای اتاقهـــا و روشـــنایی مناســـب در طبقـــات حکایت هـــا دارنـــد؛ امـــا، معمـــار طـــراح نمـــای پـــروژه بازســـازی و تغییـــر کاربـــری همکـــف ایـــن ســـاختمان، کمتریـــن احترامـــی بـــرای طـــرح معمـــار اصلـــی و قدیمـــی ایـــن ســـاختمان قائـــل نبودنـــد.

یـــک مـــورد هـــم هســـت کـــه در ذهـــن مـــن حـــک و باعـــث شد کـــه تصمیـــم بگیـــرم از حضـــور در کمیته هـــای نمـــا بپرهیـــزم: خانـــه ای نقلـــی در انتهـــای یـــک بـــن بســـت کنـــار یـــک بـــاغ کوچـــک، بـــا معمـــاری آجـــری و پنجره هـــای مســـتطیل شـــکل بـــا کـــف پنجـــره و ســـایه بـــان بیـــرون زده ســـیمانی و نـــرده حفاظ هـــای " آرت دکـــو"ی پشـــت قـــاب پنجره هـــا بـــا یـــک ورودی بســـیار زیبـــا و سرشـــار از حـــس دعـــوت کنندگـــی بـــا چراغـــی کـــه در ســـقف درگاه ورودی، کـــف جلوخـــوان و دو پلـــه درگاه را روشـــن کـــرده و پنجـــره عمـــودی پیوســـت های کـــه تـــا خرپشـــته بـــالا رفتـــه و معـــرف جعبـــه پلـــه پشـــت درگاه ورودی اســـت. خـــودش را ندیـــدم، عکســـی از ایـــن خانـــه نقلـــی در پرونـــده موجـــود بـــود؛ در عکـــس ماهـــوارهای هـــم نمـــای پنجـــم مایـــل آن دیـــده می شـــد. وقتـــی کمیتـــه نمـــا از طـــراح کـــه خـــودش مالـــک هـــم بـــود بـــا دلیل توجیهـــی درخواســـت کـــرد کـــه ایـــن ترکیـــب بنـــدی را در ســـاختمان جدیـــد( کـــه چهـــار طبقـــه می شـــد )حفـــظ کنـــد، ایشـــان بـــا فروتنـــی کامـــل، عکـــس دیگـــری را از کیفشـــان درآوردنـــد و بـــا افســـوس فـــراوان نشـــان اعضـــای کمیتـــه نمـــا دادنـــد ... آن خانـــه نقلـــی ســـال پیـــش تخریـــب شـــده بـــود و حـــالا ســـاختمان جدیـــد در مرحلـــه نـــازک کاری بـــود و جانمایـــی ســـتونها و جعبـــه پلـــه جـــوری نبـــود کـــه بشـــود بـــه ترکیـــب بنـــدی زیبـــای نمـــای پیشـــین رســـید؛ از سرنوشـــت نـــرده حفاظ هـــای " آرت دکـــو " هـــم اطلاعـــی در دســـت نداشـــتند.

مســـاله چیســـت؟ بـــه نظـــر می رســـد زمـــان و نوبـــت تشـــکیل جلســـه کمیتـــه نمـــا بـــرای دریافـــت تأییدیـــه هـــر پرونـــده مطلقـــا نامناســـب اســـت. اگـــر نوبـــت اعـــلام نظرکمیتـــه نمـــا بـــرای قطعه هـــای ملکـــی( حداقـــل در بافتهـــای دارای ارزش تاریخـــی ) پیـــش از لحظـــه کلیـــدی صـــدور پروانـــه ســـاختمانی تخریـــب و نوســـازی باشـــد، امـــکان بـــه ثمـــر نشســـتن کار کمیتـــه نمـــای بافـــت تاریخـــی بـــرای حفـــظ و یـــا بازنمـــود و یـــا باز زنـــده ســـازی ارزش هـــای بصـــری و فضایـــی نماهـــا بســـیار بســـیار بیشـــتر و تقریبـــا قطعـــی میشـــود.

*عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، مشاور کمیته محیط زیست شورای اسلامی شهر تهران از ۱۳۹۳