صبح ۳ شهریور ۱۳۱۶ بسیاری از چهره‌های فرهنگی و شناخته شده به مراسم افتتاحیه یکی از دو ساختمان آجری تازه ساخته شده پشت میدان مشق ابتدای خیابان رفاییل دعوت شده بودند. ساختمانی با معماری شبیه معماری مساجد دوران سلجوقی با همان آجرهای نما و ستون‌های اطراف دری چوبی که نام «کتابخانه ملی » را به خط نستعلیق بالای خود داشت. کتابخانه‌ای که در ادامه نخستین کتابخانه دولتی ایران به عنوان اولین کتابخانه ملی ایران کار خود را آغاز کرد.
نخستین کتابخانه دولتی برای اولین بار چند سالی بعد از افتتاح مدرسه دارالفنون مطرح شد و زمینه تبدیل یکی از اتاق‌های این مدرسه به کتابخانه‌ای برای دانش‌آموزان مدرسه شد. کتابخانه‌ای که به همت مدیرانی چون مخبرالسلطنه هدایت بعدها انجمن معارف گسترش یافت و تصمیم گرفته شد تا این کتابخانه گسترش پیدا کند. احتشام‌السلطنه یکی از اعضای انجمن معارف در خاطرات خود نوشته است:« ابتدا خانه ملکی و متعلق به خود را برای انجمن معارف و کتابخانه ملی معارف تخصیص دادم و قریب ۱۰۰۰ جلد کتاب ۳/۲ آن خطی بود را به کتابخانه ملی واگذار کردم.» در روزنامه اطلاع هم آمده بود:« انجمن معارف در زمان مظفرالدین شاه عمارتی مخصوص و شایسته را در تهران اول خیابان علاالدوله در کوچه مقابل میدان مشق تهیه‌کردند و در سال ۱۷ جمادی‌الاخر ۱۳۱۶ ق / ۱۲۷۷ ش کتابخانه ملی افتتاح شد و در آن روز اعضای انجمن معارف هر یک کتاب‌های معتبر را وقف کتابخانه کردند.»
بعدها حاج نصرالله تقوی به اتفاق میرزا محمدعلیخان نصرت‌السلطان در عمارت فوقانی در خیابان ناصری شمس‌العماره اول کوچه ارامنه جنب سقاخانه در تهران را اجاره و تبدیل به کتابخانه ملی کردند. در این زمان با تصویب نمایندگان قرار شد تا با مجوز دولت بنایی را به شیوه کتابخانه‌های فرنگی در تهران بسازند. اما این طرح با بمباردمان مجلس نیمه‌کار ماند و کتاب‌های کتابخانه ملی هم برای حفظ و حراست به دارلفنون منتقل شد. در سال ۱۳۱۲ علی‌اصغر حکمت طرح ساختن کتابخانه عمومی معارف را به مجلس تقدیم کرد و قرار شد بعد از تدوین نظامنامه کتابخانه ملی راه اندازی شود. این طرح بعد از برگزاری کنگره هزاره فردوسی که مستشرقین سرشناسی از سراسر جهان به ایران آمد جدی شد. حکمت در همین زمان از آندره گذار باستان‌شناس و معمار فرانسوی و رییس اداره عتیقات دعوت کرد تا همزمان با طراحی و ساخت موزه ملی کتابخانه ملی را هم طراحی کند. گدار هم پیشنهاد کرد بخش شمالی زمینی که برای موزه انتخاب کردند را به کتابخانه ملی اختصاص دهند. حکمت در دیداری با رضا شاه مجوز ساخت بنا در این دو زمین را گرفت و کلنگ ساختمان موزه و کتابخانه ملی همزمان با هم به زمین خورد. به گفته برخی از همکاران گدار که او طرحی را برای موزه و کتابخانه کشیده بود که به گفته علی‌اصغر حکمت شاهکار بود. این طرح شباهت زیادی به کتابخانه بریتانیا داشت. اما پهلوی این طرح را مسخره و به بهانه اسراف در زمین‌های تهران آن را رد کرد و حکمت را برای چنین طرحی توبیخ کرد. بعدها حکمت درباره این تصمیم پهلوی با افسوس نوشت:«ـ با این پیشامد اسف‌انگیز، نقشه شاهکار مهندس فرانسوی نقش برآب شد و قصرهای موهومی که وزیر معارف در اسپانیای خیال ساخته بود، نابود گردید.»
بعد از رد شدن این طرح باعث شد تا گدار که سرخورده شده بود با توجه به وسعت ۱۰۰۰ مترمربعی که در اختیارش بود آن را طراحی کند. با این همه او در طراحی جدید کتابخانه از هیچ چیز کم نگذاشت. نکته قابل توجه در طراحی کتابخانه ملی تناسب آن با ساختمان موزه ملی ایران بود. شاید در تهران هیچ ساختمان‌هایی نیستند که این قدر با یک دیگر تناسب داشته باشد.
از آن جایی که گدار در طراحی موزه ملی از معماری طاق کسرا الهام گرفته بود ساختمان کتابخانه را نیز متناسب با آن طراحی کرد و تلفیقی از معماری کهن ایران و معماری اسلامی را در طراحی به کار گرفت. او در انتخاب نوع مصالح نیز تقارن و تناسب این بنا را با بنای موزه در نظرگرفت و بهترین مصالح معماری را از سراسر ایران در ساختن این بنا به کار گرفت.
در روزنـامـه اطلاعات مـورخ ۱۸/۳/۱۳۱۸ش. خبـر « افتتـاح کتابخانه ملی ایـران » ایـن چنین درج شـده اسـت: « عمـارت جـدیـد کتابخانه ملی که در شمال عمارت موزه ایران باستان در خیابان رفائیل ساختمان شده است از هر حیث آماده شد، و از روز دوم تیر ماه افتتاح و تالار مطالعه کتابخانه همه روزه به استثنای ایام تعطیل از ساعت هفت صبح تـا یکساعت بعـد از ظهر برای استفاده مراجعه کنندگان دایر خواهد بود»
زیـربنـای کتابخانه ملی ایران ۵۵۰ متر در ۲طبقـه بود. دو طبقه در زیر برای مخازن طراحی شده بود. در طبقه اول علاوه بر ورودی و بخش‌های اداری تالار نمایش، تـالار فـردوسـی، بخش نشـریـات و خدمات فنی قرار داشت. تالار مطالعه نیز در طبقه دوم راه اندازی شده بود. این تالار (برای حدود ۶۰ نفر) و مخازن کتاب‌ها اختصاص داشت. مخازن کتابخانه کلاً برای ۴۰۰۰۰ جلد کتاب طـراحی و ساخته شـده بـود. برای تجهیز مخزن کتابخانه ملی نیز در خرداد ۱۳۱۶مجموعاً ۱۳۷۱۲ نسخـه چاپی و خطی – در چند نوبـت – بـه کتابخانه تحویل داده شد.
نظر شما