به گزارش شهر، دروازه دولاب، نام یکی از قدیمی‌ترین دروازه‌های تهران است. این دروازه در حصار شاه طهماسبی در شرق شهر طهران و شرق محله چال میدان و در ورودی بازارچه نایب السلطنه، واقع در خیابان ری امروزی قرار داشت. در گسترش شهر در حصر ناصری محل دروازه دولاب، جایی است که در عصر پهلوی سه راه شکوفه خوانده می‌شد و هم‌اکنون چهارراه شمس نامیده می‌شود.
دولاب، نام یکی از روستاهای بسیار قدیمی منطقه ری واقع نزدیک تهران بوده که در جنوب شرقی این شهر قرار داشته‌است. ده دولاب، بعد از به قدرت رسیدن آغا محمدخان قاجار و انتخاب تهران به عنوان پایتخت ایران، به صورت یکی از روستاهای تهران درآمد. در اوایل عهد قاجاریه، محل این ده، خارج از برج و بارویی که در عهد شاه طهماسب صفوی برای تهران بنا شده بود، قرار داشت. بر اساس نوشته مجدالدین در کتاب زینت‌المجالس، یکی از چهار دروازه موجود در حصار طهماسبی، دروازه دولاب بوده و بواسطه مجاورت با ده دولاب بدین نام خوانده می‌شده‌است. وجود این دروازه در حصار صفوی همچنین بر قدمت این دروازه دلالت دارد.
ظاهراً زمین‌های مجاور دروازه دولاب، جزو زمین‌های کشاورزی تهران بوده‌اند و از این زمین‌ها بیشتر جهت صیفی‌کاری و کشت تره‌بار مصرفی مردم تهران استفاده می‌شد. عطر و طمع خیار دولاب از زمان های دور زبانزد است.
دولاب چیست
دولاب چرخ چوبی با ریسمان و دلو است که به وسیله آن از چاه آب می‌کشند. براساس روایات موجود در این محله چاه هایی وجود داشته که با ظرف های فلزی از آنها آب بیرون می کشیدند.
اصفهان ، قشم، اشکذر، کامیاران و گیلان از دیگر شهرهایی اند که آنها نیز مانند تهران محله ای به نام دولاب دارند.
بقعه سیده ملکه خاتون
همچنین در قسمت جنوبی دولاب، و در کنار جاده تهران به خراسان، یک بقعه ساده خشتی به نام سیده ملکه خاتون قرار داشته‌است که بقایای آن، تا چند دهه قبل موجود بود. برخی از مورخین معتقدند که سیده ملکه خاتون، مادر مویدالدوله و فخرالدوله دیلمی بوده که از شیرزنان عصر خود محسوب می‌شده و به دلیری و شجاعت شهرت داشته‌است.
روایت است این بانو مانع اشغال ری شده است.
آنچه درباره سیده ملک خاتون روایت می‌کنند، این است که او شاهزاده ایرانی بوده که در جوانی همسرش را از دست می‌دهد و چون فرزندانش کوچک بودند زمام حکومت ری را به دست می‌گیرد و مقتدرانه مملکت‌داری می‌کند. تا اینکه سلطان محمود غزنوی برای کشورگشایی قصد حمله به ری را می‌کند و در نامه‌ای می‌نویسد که یا تسلیم شود یا ملک ری را تصرف می‌کند.
سیده ملک خاتون هم در جواب می‌نویسد: «اگر پیروز شوی از یک زن برده ای که کار زیادی نکرده‌ای. اگر هم شکست بخوری از یک زن شکست خورده‌ای که برای تو خیلی بد می‌شود.» از این‌رو سلطان محمود هم منصرف شده و تا زمان حیات او به ری حمله نمی‌کند.
معماری بقعه فخرالدوله دیلمی به یکی دو قرن پیش برمی‌گردد.در تقسیم بندی های امروزی محلات این بقعه در محله اتابک واقع شده است.
کشاورزی که عارف شد
محمداسماعیل دولابی معروف به حاج اسماعیل دولابی، عارف عرفی‌گرای شیعی بود؛ و در جلساتی که سال‌ها در تهران برگزار می‌کرد به بیان مفاهیم عرفانی به روش تخاطب دو سویه بازگو می‌کرد. او سال ۱۳۸۱ پشم از جهان فروبست و در آرامگاه فاطمه معصومه در قم به خاک سپرده شد.
محمد اسماعیل دولابی در روستای دولاب زاده شد. در جوانی در همین محل کشاورزی کرد و در کنار آن به صورت آزاد در جلسات علمای دینی معاصر مانند آیت‌الله سید محمد شریف شیرازی، آیت‌الله شاه‌آبادی، آیت‌الله تقی بافقی، شیخ غلامعلی قمی و شیخ محمدجواد انصاری شرکت می کرد.
اسماعیل دولابی در محافل پیرامون خود نماینده درک متفاوت و فراگیری از دین با تکیه بر مفاهیم محبت و زیبایی بود و این بیان جدید باعث جذب جوانان و قشر تحصیل‌کرده در جلسات هفتگی وعظ او بود. او با گذشت دو دهه از درگذشتش هنوز مریدان زیادی دارد. طوبی محبت مجموعه سخنرانی‌های حاج اسماعیل دولابی است که انتشارات محبت منتشر کرده است.
مسجد پیردولاب
مسجد پیر نخستین و قدیمی‌ترین مسجد محله دولاب است. نخستین تصویرهای اهالی از نمای مسجد، بنایی خشتی - گلی با در چوبی و زمینی پوشانده از حصیر است. حدود ۵۰ سال قبل بنای مسجد را بازسازی کردند و به شکل امروزی درآمد. مسجد پیر مانند نگین درخشانی که پیشینه تاریخی دارد در این محله می‌درخشد.
مسجد پیر به دلیل سابقه تاریخی و هویتی‌اش از همان ابتدا مرکز توجه اهالی بوده است و امروز برای اهالی دولاب یادآور خاطرات افراد سرشناس انقلابی است. در دوران قبل از دهه ۶۰ منزل شهید نواب صفوی کنار مسجد پیر قرار داشت و مسجد پایگاه اصلی مبارزات او و دوستانش بود. آنها بیشتر در مسجد قرار می‌گذاشتند و با یکدیگر دیدار داشتند. به علاوه نواب صفوی پیش نماز مسجد نیز بود. افراد سرشناس انقلابی و مذهبی دیگر هم مانند حاج تقی متبحری، حاج شیخ مهدی حق‌پناه، حاج علی جعفری، حاج عبدالله صالحی، خلیل طهماسبی و... نیز به مسجد رفت‌وآمد داشتند. سال‌ها بعد از شهادت نواب صفوی، نام او در دهه۶۰ بر سردر مسجد پیر حک شد. قدمت مسجد پیر در روایت محلی به حدود هزار سال می‌رسد.
حمام دولاب
مهدی حق‌شناس، از اهالی قدیمی دولاب می‌گوید: «بعدها کنار مسجد پیر، حمام قدیمی و آب‌انباری نیز ساخته می‌شود. امروز از آب‌انبار کنار مسجد نشانه‌ای نیست ولی حمام قدیمی نبش کوچه مسجد دیده می‌شود که قدمتی چند صد ساله دارد و این روزها به‌صورت انباری درآمده و خاک می‌خورد.» روایت محلی دیگری نیز درباره مسجد پیر وجود دارد که می‌گوید پیر دولاب وجود خارجی ندارد و مسجد پیر صرفاً به دلیل قدمت و اینکه نخستین مسجد محله دولاب بوده به مسجد پیر شهرت پیدا کرده است.
تکیه چال؛ قدیمی ترین تکیه شرق تهران
تکیه چال یا تکیه محله بالای دولاب یکی از قدیمی‌ترین تکیه‌های پایتخت است که در منطقه ۱۴ در محله دولاب قرار دارد و قدمت آن به دوران قاجار می‌رسد. از آنجایی که این تکیه قدیمی در محل گود و چاله‌مانندی قرار گرفته و پله‌های رو به پایین دارد به تکیه چال معروف شده است. در کنار این تکیه، گرمابه‌ای هم قرار دارد که به حمام چال معروف است. از زمان‌های گذشته تاکنون رسم بر این بوده که اهالی محله دولاب برای عزاداری در ایام ماه محرم و صفر به‌ویژه روزهای تاسوعا و عاشورا از این تکیه به سمت بقعه «چهل تن دولاب»، «امامزاده اهل‌بن‌علی(ع)» و سپس بقعه «سیده ملک خاتون» می‌روند و در آنجا عزاداری و سینه‌زنی می‌کنند. اما در سال‌های دور، قبل از آغاز ماه محرم و صفر، اهالی محله با کمک ریش‌سفیدان و معتمدان محله دولاب در این تکیه چادر می‌زدند.
چهل تنان تهران
بقعه «چهل‌تن» دولاب در میدان شهید سعیدی، انتهای خیابان شهید آل‌آقا قرار دارد. این بقعه به این دلیل که در مرکز شهر قرارگرفته است زائران زیادی دارد. بنای بقعه چهل‌تن ساده خشتی و چهارگوش است. به‌طوری که طول هر ضلع داخلی بقعه بیشتر از ۳متر است. بنا به نظر کارشناسان میراث فرهنگی اصل بنای این بقعه قدیمی‌تر از عهد صفویه است. اما طاق بقعه در زمان قاجار تعمیر شده. در همان دوران قاجار ایوانی با پوشش ضربی نیز به آن افزوده شده است. تنها نام چهل‌تن روی بقعه نوشته شده و هیچ نوشته‌ای وجود ندارد که معرف صاحب این مرقد باشد. بقعه چهل‌تن قبل از انقلاب، گورستان قدیمی محله دولاب هم بود و در شمال بقعه نیز مقبره‌ای ۵۰ متری متعلق به علمای محله وجود داشت که در سال ۱۳۵۳ تخریب شد.
تقی هاشمی‌دولابی، متولی سابق بقعه چهل‌تن که همه اجدادش در قبرستان سابق دولاب به خاک سپرده شده‌اند می‌گوید: «چندین روایت از بقعه چهل‌تن دهان‌به‌دهان می‌چرخد اما آن چیزی که قدیمی‌های دولاب بر آن اتفاق‌نظر دارند این است که دوستداران امام رضا(ع) برای رسیدن به خراسان باید از جاده خاوران می‌گذشتند و به همین دلیل کاروانیان از محدوده دولاب و ری عبور کردند. اما در این محدوده یاران امام رضا(ع) با مأموران خلیفه عباسی درگیر شدند که نتیجه این درگیری شهادت ۴۰ نفر از خویشاوندان و نزدیکان امام رضا(ع) در محله دولاب بود.»
دولاب پسوند نام خانوادگی خاندان هایی از ساکنان تهران قدیم است. هاشمی ها و کاظمی های دولابی از جمله این خاندان ها هستند.
گورستان ممنوعه
یکی از دیدنی های تهران که شاید کمترشناخته شده باشد گورستان دولاب است که مکانی پر رمز و راز با گورهای اشخاص معروف است. این مکان جالب و تامل برانگیز به عنوان گورستان کاتولیکی، توسط ایران، ایتالیا و فرانسه مدیریت می‌شود و قبرهای افراد مشهور و گمنام خارجی در آن به چشم می‌خورد. گزارش میدانی شهر از این گورستان را اینجا بخوانید. همچنین گزارش تصویری این آرامستان را اینجا ببینید.
خبرنگار: نیوشا دبیری مهر
نظر شما