پیـرو اصـرار مـن بـه تهیـه ضوابـط نورپـردازی نمـای سـاختمانهای مسـکونی، مأموریـت ایـن کار بـه خـودم سـپرده شـد. بـرای انجـام ایـن طـرح قبـل از هرچیـز علاقمنـد بـودم بدانـم در سـایر کشـورهای پیشـرفته کـه نورپـردازی نمـای سـاختمان مسـکونی بـه نـدرت رخ میدهـد، از چـه ابـزاری بـرای کنتـرل ایــن موضــوع اســتفاده میکننــد. لــذا از شــبکه دوســتان نورپـردازم در سـایر کشـورها اسـتفاده کـردم تـا ضوابـط مربـوط را جمــع آوری کنــم. جالــب آن بــود کــه اغلــب کشــورهای اروپایـی هیـچ نـوع ضابطـهای در ایـن خصـوص نداشـتند و تنها شـهر پاریـس محدودیتـی بـه نـام حداکثـر "درخشـندگی" مجاز (میـزان نـوری کـه از سـطح نمـا بـه چشـم انسـان میرسـد) داشــت! پــس چــرا در ایــن کشــورها نورپــردازی ســاختمان مسـکونی بسـیار بسـیار نـادر اسـت؟ در ابتـدا فکـر میکـردم کـه گـران بـودن "خدمـات طراحـی نورپـردازی" و "انـرژی مصرفـی آن" مهمتریـن عوامـل بازدارنـده در نورپـردازی نمـای سـاختمانهای مسـکونی ایـن کشـورها هسـتند امـا پـس از مدتـی، پیـرو صحبتهـای حضـوری بـا برخـی شـهروندان آنهـا متوجـه شـدم عـلاوه بـر مسـأله هزینـه اقتصـادی، مـردم ایـن شـهرها نسـبت بـه تبعـات عـدم مصـرف بهینــه انــرژی بســیار آگاه بــوده و نســبت بــه آن حساســیت خاصـی دارنـد کـه در نتیجـه سیاسـتهای کلان دولتهـا از همـان سـنین کودکـی تـا بزرگسـالی بـه آنهـا آمـوزش و در آنهـا نهادینـه شـده اسـت. البتـه متوجـه شـدم کـه در بسـیاری از ایـن کشـورها نورپردازی نمـا نیازمنـد تهیـه طـرح توجیهـی بـوده و بروکراسـی حاکـم بـر تصویـب طـرح خـود بـه خـود اغلـب طراحـان و مالـکان را از صرافـت نورپـردازی یـک نمـای مسـکونی میانـدازد. بنابرایـن، در اولیـن گامهـای تهیـه طـرح، اقـدام بـه سـنجش میــزان درخشــندگی، فــرم و ســبک نورپــردازی نماهــای مســکونی نورپــردازی شــده و مصاحبــه بــا برخــی مالــکان و طراحـان کردم.
پـس از برداشـت ۴۸ مـورد، متوجـه شـدم:
۱ـ بـه طـور متوسـط میـزان درخشـندگی نماهـای نورپـردازی شـده ۶-۷ برابـر مقـداری اسـت کـه در شـهر پاریـس بـرای حداکثـر مجـاز تعریـف شـده اسـت (یعنـی ۱۰ کنـدلا *) کــه البتــه لازم بــه یادآوریسـت بـه دلیـل تفاوتهـای فرهنگـی و معنایـی میـان مـردم ایـران بـا اروپـا بـه طـور کلـی در ایـران حداقـل مقـدار نـوری کـه در آن مـردم احسـاس روشـنی میکننـد بیشـتر از اروپاسـت و همیـن باعـث شـده حتـی اسـتانداردهای روشـنایی معابـر مـا بیشـتر از اغلـب کشـورهای اروپایـی باشـد.
۲ ـ بـه دلیـل عـدم وجـود ضوابـط و نهـاد نظارتـی مشـخص اغلـب منابـع نـوری در طـول روز بـه عنـوان الحاقاتـی بـر نمـا بـه راحتـی قابـل مشـاهده هسـتند. در شـرایطی کـه پنهـان بــودن منابــع نــوری یکــی از دغدغه هــای اصلــی نورپــردازان حرفـهای اسـت.
۳ ـ مهمتریــن انگیــزه نورپــردازی نمــای ســاختمانهای مسـکونی ارزش افـزوده اقتصـادی ناشـی از آنهاسـت. نورپـردازی بسـیاری از بناهـا، پـس از آنکـه تمامـی واحدهـا فروختـه شـده یـا خامـوش میشـود (کـه در اینصـورت منبـع نـور بـه عنـوان بخشــی از نمــا باقــی میمانــد چــون برداشــتن آنهــا اغلــب نیازمنـد نصـب داربسـت اسـت) و یـا آنکـه پـس از مدتـی بـه دلیـل اسـتفاده از منابـع نـوری ارزان قیمـت و بـدون کیفیـت موجـود در بـازار معیـوب شـده و بازهـم بـه دلیـل دشـواری و هزینـه بـر بـودن نگهـداری و تعمیـر ـ حتـی در مناطـق شـمالی شـهر ـ بـه همـان حـال باقـی میمانـد.
از جملـه ایـن مـوارد کـه احتمـالا بـه چشـم شـما هـم خـورده اسـت میتـوان بـه سـوختن برخـی از منابـع در حالـی کـه تعـدادی از آنهـا روشـن هسـتند، چشـمک زن شـدن برخـی آنهـا، تغییـر جهـت منبـع نـور بـه دلیـل اتصـال نـا مناسـب و روشـن کـردن سـطحی غیراز نمـا اشـاره کـرد.
۴ ـ از آنجایـی کـه سـواد بصـری عمومـی شـهروندان تهـران بـه نسـبت بـه شـهروندان کشـورهای پیشـرفته پاییـن تـر اسـت، موضـوع نورپـردازی نمـا بـرای مالـک تهرانـی اغلـب موضوعـی کمـی اسـت و مهـم ایـن اسـت کـه یـک بنـا نورپـردازی دارد یا نـدارد و چنـدان بـه طـرح نورپـردازی آن توجـه نمیشـود. ایـن موضـوع موجـب شـده کـه در راسـتای پیگیـری ارزش افـزوده اقتصـادی کـه نورپـردازی در فـروش واحدهـای مسـکونی یـک سـاختمان نوسـاز دارد اغلـب ســعی بــر آن باشــد کــه بــا حداقــل هزینــه نورپــردازی انجـام شـود. بنابرایـن یـا کار بـه دسـت طراحـان نورپـرداز حرفــهای ســپرده نمیشــود و یــا از منابــع نــوری بســیار ارزان قیمــت اســتفاده میشــود و یــا هــر دو! در چنیــن شــرایطی نورپــردازی بنابــر ســلیقه مالــک یــا پیمانــکار و یــا در بهتریــن حالــت مســئول تهیــه نقشــه های تأسیســات الکتریکــی ســاختمان انجــام میشــود کــه در نتیجــه عـدم شـناخت کافـی نسـبت بــه منابــع نــوری و تفــاوت منحنــی پخــش نــور آنهــا طرحهــای بســیار نامطلوبــی (در مقایســه بــا معیارهــای طراحـان نورپـرداز حرفـهای) اتفــاق میافتــد. خاطــرم هســت کــه در نورپــردازی یــک نمــای مســکونی در غــرب تهــران از نورپــردازی داینامیــک (نورپــردازی کــه در آن نــور حرکــت میکنــد) کـه معمـولا بـرای نورپـردازی بناهـای تجـاری (آن هـم نـه هـر بنــای تجــاری) مناســب اســت اســتفاده شــده بــود.
۵ ـ پیــرو مصاحبه هایــی کــه بــا مدیــران شــهرداری داشــتم هـم متوجـه شـدم کـه در کمـال تعجـب ایـن عـدم آگاهـی از تبعـات نورپـردازی نمـا منحصـر بـه شـهروندان بـدون تخصـص نیســت. برخــی از مدیــران نیــز نــه تنهــا موافــق نورپــردازی نمـای مسـکونی هسـتند کـه آن را عاملـی در جهـت افزایـش کیفیـت منظـر شـبانه شـهر میداننـد. یکـی از مهـم تریـن انگیزه هـای آنهـا از حمایـت از ایـن جنبـش مخـرب، پرداخـت هزینههـای نورپـردازی توسـط مالکیـن بـود!
۶ ـ بـاز هـم بـه دلیـل ارزش افـزوده اقتصـادی نورپـردازی بـرای سـاختمانهای مسـکونی، نـه تنهـا بیـن سـاختمانهای نوسـاز یـک خیابـان در نورپـردازی رقابـت شـدیدی بـود (بـه ایـن معنا کـه اگـر یـک سـاختمان نوسـاز در یـک خیابـان نورپـردازی نمــا داشــت، ســاختمان بعـدی مجـاور آن کـه سـاخته میشــد ســعی میکــرد نورپــردازی ای داشــته باشــد کـه بیـش از همسـایه اش بـه چشـم خریـداران بالقـوه آیـد) کــه حتــی ســاختمانهایی کــه چندســالی از ســاخت آنهـا گذشـته بـود (خصوصـا در مناطــق شــمالی شــهر) نیـز مجـاب میکـرد کـه بـه منظــر پیشــگیری از کاهــش ارزش ریالــی واحدهــای مسـکونی هنـگام فـروش، در رقابــت بــا ســاختمانهای نوسـاز، اقـدام بـه نورپـردازینمـا کننـد.
۷ ـ نورپــردازی نمــای مســکونی کــه ماننــد یــک بیمــاری مســری بــه شــدت و بـه سـرعت در شـهر تهـران در حــال شــیوع بــوده و حتــی ســایر شــهرها را نیــز متأثـر سـاخته اسـت از بـرق سوبســید دار (ارزان قیمــت) اسـتفاده میکنـد کـه دولـت بــه منظــور افزایــش بهــره منــدی همــه مــردم کشــور از آن بــه صــورت عادلانــه بخــش زیــادی از هزینــه را خــود (و در واقـع از جیـب همـه مـردم کشـور) تأمیـن میکنـد و سـوال اینجاسـت کـه اسـتفاده ایـن چنینـی از آن بـا هـدف افزایـش سـود اقتصـادی تـا چـه حـد عادلانـه اسـت؟ بدیهـی اسـت کـه خصوصـا در شـرایطی کـه کشـور مـا همـواره بـا بحـران انــرژی مواجــه بــوده ایــن موضــوع اصــلا منطقــی بــه نظــر نمیرسـد. درحـال حاضـر هـم کـه بـا توجـه بـه تحریـم هـا، تعـداد قابـل توجهـی از نیروگاههـای کشـور بـه دلیـل عـدم امـکان تأمیـن تجهیـزات نگهـداری و تعمیـر عمـلا از چرخـه تولیـد انـرژی خـارج شـده و ایـن بحـران بـه مراتـب بیشـتر هم شــده اســت.
۸ ـ نورپــردازی نمــا بــه عامــل مزاحمــی بــرای ســاکنان کوچه هـای کـم عـرض تبدیـل شـده بـود. در برخـی معابـر بســیار کــم عــرض (کمتــر از ۱۲ متــر) کــه ســاختمان های چندیــن طبقــه اقــدام بــه نورپــردازی کــرده بودنــد عمــلا فضاهــای درونــی و خصوصــی واحدهــای روبــرو را روشــن میکردنـد کـه ایـن موجـب اعتـراض ایـن افـراد شـده بـود.
خلاصــه آنکــه پــس از برداشــتهای اولیــه و همفکــری بــا طراحــان نورپــردازی حرفــهای (تأکیــد میکنــم نورپــردازان حرفـهای) ضوابـط نورپـردازی نمـای سـاختمانهای مسـکونی (کـه بـه طـور عمـده هـم از نـوع محـدود کننـده بودنـد) تهیـه و بـه تأییـد اعضـای کمیتـه نـور شـهر تهـران رسـید. از آنجـا کـه بهـره بـردار اصلـی ایـن ضوابـط میبایسـت کمیته هـای نمــای شــهر تهــران باشــند، ســعی شــد کــه ضوابــط در چارچــوب ضوابطــی کــه بــرای نمــای ســاختمانهای نوســاز تهیـه شـده بـود ارائـه شود.
در آن زمـان مدیـر مسـئول اداره کل معمـاری و سـاختمان بـا ایـن موضـوع موافـق و حتـی پیگیـر نتیجـه نیـز بـود. قاعدتــا تحقــق ایــن ضوابــط نیازمنــد تفکــر بــه فرآیندهــای رویـه ای مـوازی آن (کـه در اصطـلاح تحقـق پذیـری نامیـده می شـود) بـود. بـا توجـه بـه اینکـه موضـوع نورپـردازی نمـا همزمـان بـه اداره بـرق منطقـه ای (بـه عنـوان متولـی تأمیـن بــرق مــورد نیــاز روشــنایی و نورپــردازی)، اداره کل معمــاری و ســاختمان (بــه عنــوان متولــی اصلــی بررســی نمــای سـاختمانها) و سـازمان زیباسـازی شـهر تهـران (بـه عنـوان متولـی نورپـردازی شـهر تهـران و تهیـه کننـده طـرح جامـع نورپـردازی شـهر تهـران) مربـوط میشـد سـعی شـد از هـر سـه نهـاد نظرسـنجی صـورت گیـرد. پیـرو جلسـات مختلـف بـا اعضـای کمیتـه نـور شـهر تهـران (با تخصصهـای متفـاوت)، بـه ایـن نتیجـه رسـیدیم کـه عمـلا بـا توجـه بـه شـکلگیـری بـازار اقتصـادی بسـیار قـوی (طراحـان و فروشـندگان منابـع نـوری) و مطالبـه و درک عمومـی مالـکان و سـازندگان فعلـی، ممنـوع نمـودن نورپـردازی نمـا بـه صـورت کلـی منطقـی و امـکان پذیـر نیسـت. هدایـت و محـدود کردن نورپـردازی نمـا نیـز نیازمنـد بازدارندههـای قـوی اسـت.
بـر اسـاس تحقیقاتـی کـه بـه صـورت کلـی در ایـن زمینـه انجـام شــده (ماننــد کتــاب فریکونومیســت) ایــن بازدارنده هــا بایــد همزمـان در سـه حـوزه مالـی، اجتماعـی و فرهنگـی و ضوابطـی مطـرح میشـدند تـا بتواننـد تأثیرگـذار باشـند. در زمینـه اقتصـادی، بایـد نورپـردازی نمـا در وهلـه نخسـت منـوط بـه اسـتفاده از کنتـور جداگانـه و اسـتفاده از بـرق بـا سوبسـید کمتـر (ماننـد برقـی کـه در واحدهـای تجـاری خـرد اسـتفاده میشـود) باشـد. دشـواری اخـذ کنتـرل و هزینه هـای و همچنیـن هزینه هـای ناشـی از مصـرف ایـن نـوع از انـرژی خـود بـه خـود بخـش زیـادی از متقاضیـان نورپردازی مسـکونی (خصوصـا در مناطـق بـا سـطح اقتصـادی پاییـن تـر کـه در عمـل هزینـه کمتـری هـم بابـت طراحـی و اجـرا میپردازنـد) را از ایـن امـر منصـرف میسـاخت. بـا توجـه بـه اینکـه خانـواده مـن اغلـب از کارمنـدان و مدیـران شـرکت توزیـع بـوده و هسـتند، موضـوع را بـا آنهـا در میـان گذاشـتم و آنهـا نیـز از طریـق سیسـتم پیشـنهادات شـرکت توزیـع، بـا مدیـران بالادسـت خـود مطـرح کردند. بـه بـاور ایـن افـراد، بـا توجـه بـه بحرانهایـی کـه شـرکت توزیـع در زمینـه تأمیـن انـرژی بـرق خصوصـا در سـاعات پیـک مصـرف دارد، امـکان کنتـرل ایـن موضـوع توسـط شـرکت توزیـع بـه راحتــی فراهــم هســت و حتــی از ایــن ایــده اســتقبال هــم میکنـد.
همانطـور کـه الان اگـر یـک سـاختمان دارای واحـد تجــاری حتــی خــرد باشــد نیازمنــد اخــذ کنتــور تجــاری ـ مسـکونی اسـت و در صـورت عـدم اسـتفاده از ایـن کنتـور، برق آنهـا بـه سـادگی قطـع خواهـد شـد. حتـی در آن زمـان بـه واسـطه همـکاری بـرادرم بـا منطقـه بـرق سـعادت آبـاد (محلـه شـهرک غـرب و سـعادت آبـاد) بـه عنـوان یکـی از مدیـران اجرایـی موضـوع بـا مدیـر منطقـه در میـان گذاشـته شـد و او موافقـت کرد کـه در صـورت تمایـل شـهرداری، ایـن منطقـه بـه عنـوان پایلـوت جهـت اجـرای ضوابـط بـا شـهرداری همـکاری داشـته باشـد.
از سـوی دیگـر بـرای تأمیـن بازدارنده هـای اجتماعـی و فرهنگی لازم بـود از طریـق آمـوزش همگانـی (بـه کمـک رسـانه های جمعـی) آگاهـی عمومـی نسـبت بـه تبعـات منفـی نورپـردازی مسـکونی افزایـش یابـد تـا ارزش اقتصـادی آن کاهـش یابـد. همانطـور کـه امـروزه تمیـز و مرتـب نـگاه داشـتن تـراس هـر واحدهـای مسـکونی کـه از معبـر عمومـی دیـده میشـود تـا حـد زیـادی بـه عنـوان یـک مطالبـه عمومـی همـه سـاکنین سـاختمان درآمـده اسـت. در حالـی کـه قبـلا بـا شـعار چهـار دیـواری اختیـاری هرکسـی مجـاز بـود در تـراس واحـد خـود هـر کاری بکنـد. اگـر پـس از گذاشـتن همـه موانـع بـاز هـم کسـی مایـل بـه نورپـردازی نمـا بـود، بایـد طـرح خـود را در قالـب چیـزی مانند یـک طـرح توجیهـی کـه فرمـت آن در ضوابـط مشـخص شـده بـود، در چارچـوب ضوابطـی کـه تهیـه شـده بـود آمـاده و بـه کمیتـه نمـا ارائـه میکـرد. ایـن کمیتـه نیـز بـر اسـاس ضوابـط ضمـن کنتـرل کمـی و کیفـی طـرح، بـا توجـه بـه موقعیـت قرارگیـری و همجـواری هـا، کیفیـت فضـای شـهری مجـاور و مـوارد دیگـری کـه در چـک لیسـت مشـخص شـده بـود طـرح را بررسـی میکـرد. بـرای اجـرای ایـن موضـوع فقـط لازم بـود دورهی آموزشـی کوتـاه مدتـی بـرای اعضـای کمیتـه نمـا در زمینـه نحـوه ارزیابـی نمـای شـب سـاختمانها بـا توجـه بـه ضوابـط برگـزار شـود. در جلسـه های مشـترکی میـان سـازمان زیباسـازی و اداره کل معمـاری و سـاختمان برگـزار شـد نتایـج پژوهـش بـا آنهـا در میـان گذاشـته شـد.
البتـه در همیـن حیـن تعـدادی از مدیـران سـازمان زیباسـازی و اداره کل معمـاری و سـاختمان تغییـر کردنـد. بــا توجــه بــه اینکــه در آن زمــان (ســال ۱۳۹۴) شــهرداری هنــوز پشــتوانه های قانونــی لازم حتــی بــرای اجــرای نمــا را هـم نداشـت، در همـان جلسـات اول کل موضـوع ـ البتـه بـه نظـر مـن بـه دلیـل تـرس از مواجهـه بـا آن ـ منتفـی شـد و بـه عبارتـی صـورت مسـأله کلا پـاک شـد. برخـی از نظـرات و پاسـخ هایی کـه از مدیـران و کارشناسـان مســئول شــهرداری (در اداره کل معمــاری و ســاختمان و ســازمان زیباســازی) دریافــت کــردم: "خانـم دکتـر کار خوبـی کـردی، دسـتت درد نکنـه امـا اجـرا کـردن ایـن کار سـختیه و مـا پشـتوانه های قانونیـش رو نمیتونیم فراهــم کنیــم. پــس کلا میگیــم ممنــوع! " "شــورای شــهر بــا نورپـردازی نمـای مسـکونی مخالفـه پـس مـا نمیتونیـم بــراش ضابطــه بدیــم و فقـط بایـد بگیـم ممنـوع" " ببیــن خانــم دکتــر، دعــوای بیــن شــهرداری و اداره بــرق ریشــه داره و امـکان نـداره بتونیـم سـر ایـن موضـوع باهاشـون بـه توافــق برســیم " " ببیــن ســوری جــان مـا تـو همیـن کمیته هـای نمــا هــم موندیــم و الان هــم ایــن موضــوع جــزو دغدغه هــای شــهردار فعلـی نیسـت لطفـا بـرای مـا دردسـر جدیـد درسـت نکــن "
حتــی یکــی از مســئولان شــهرداری هــم مــن را متهــم بــه موافـق بـودن بـا نورپـردازی بناهـای مسـکونی بـه دلیـل "تهیـه ضوابــط" میدانســت. حــال کــه تقریبــاً بیــش از ۴ ســال از تهیـه ایـن ضوابـط و بایگانـی آن میگـذرد میتوانیـم ببینیـم کـه:
- نورپـردازی نمـای سـاختمان مسـکونی بـا وجـود ممنـوع شـدن توسـط شـهرداری همچنـان ادامـه دارد و هیـچ نهـاد نظارتـی نـه تنهـا بـر ضـرورت یـا عـدم ضـرورت آنهـا کـه حتـی بـر کیفیـت نورپـردازی نیـز نظـارت نـدارد. همچنـان هر مالـک و هـر طراحـی مجـاز اسـت بـا هـر طرحـی اقـدام بـه نورپـردازی کنـد و ایـن موضـوع بـه نظـر مـن و بسـیاری از طراحـان شـهری بـه یکـی از آلاینده هـای منظـر شـبانه شـهر بـدل شـده اسـت.
- تهــران بــه عنــوان الگــوی ســایر شــهرها باعــث شــده نورپـردازی مسـکونی بـه سـایر شـهرها هـم سـرایت کنـد.
- همیـن اتفـاق در مـورد بناهـای شـاخص نیـز در حـال رخ دادن اســت. بناهــای شــاخص شــهر هــم بــدون توجــه بــه ماهیـت آنهـا، سـبک معمـاری، فضـای شـهری مجـاور و بـه صـورت کلـی بسـتر و زمینـه قـرار گیریشـان بـا توجـه بـه نظـر شـخصی طراحـان در حـال نورپـردازی اسـت ًو هـدف اصلـی آنهــا صرفــا جلــوه بیشــتر بنــا در شــب، بــه رخ کشــیدن نــوآوری در طراحــی نورپــردازی و اســتفاده از منابــع نــوری جدیــد اســت.
* کنـدلا واحــد ســنجش درخشــندگی نماســت.
نظر شما