به گزارش خبرنگار شهر، ششمین جلسه هم‌اندیشی با موضوع «ایمنی، امنیت و پدافند غیرعامل در آینده نظام مدیریت کلان‌شهری ایران» روز گذشته -دوشنبه ۲۹ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۴- با حضور محمدحسین بوچانی رئیس هیئت اندیشه‌ورز موسسه آموزش علمی و کاربردی شهرداری تهران، رضا رحمت‌الله زاده رئیس مرکز علمی کاربردی آتش‌نشانی و علی شریفی معاون پدافند غیرعامل سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران برگزار شد.
ایمنی شهری حلقه مفقوده برنامه‌ریزی در تهران است
محمد حسین بوچانی، در این نشست با تأکید بر اهمیت مقوله ایمنی در ساختار مدیریت شهری، گفت: متأسفانه در نظام برنامه‌ریزی شهری کشور، ایمنی به عنوان یکی از ارکان توسعه پایدار، همواره در حاشیه قرار داشته و به نوعی فراموش شده است.
وی ادامه داد: شهر تهران دارای سندی به‌نام "طرح جامع شهر تهران" است که به عنوان مهم‌ترین قانون اجرایی راهبردی برای مدیریت شهری در افق ۲۰ ساله محسوب می‌شود. یکی از شش بند چشم‌انداز این سند به صراحت بر "مقاوم‌سازی تهران در برابر انواع سوانح" تأکید دارد. این امر نشان می‌دهد که ایمنی شهری از ابتدا در اولویت اسناد بالادستی قرار داشته است.
بوچانی با اشاره به بند ۱۱ طرح‌های موضعی و موضوعی مصوب شورای عالی شهرسازی، خاطرنشان کرد: در این بند، هفت محور کلیدی برای مدیریت بحران و پدافند غیرعامل تعریف شده که شامل شناسایی دقیق گسل‌ها، پهنه‌های خطرپذیر، مکان‌یابی مراکز مدیریت بحران، توسعه ایستگاه‌های آتش‌نشانی، شناسایی مراکز حساس، ایمن‌سازی فضاهای عمومی و تدوین طرح جامع پدافند غیرعامل می‌شود. بسیاری از این محورها هنوز وارد مرحله اجرایی نشده‌اند.
وی تأکید کرد: یکی از دلایل عقب‌ماندگی در اجرای این طرح‌ها، ماهیت زیرساختی و دیر بازده بودن آن‌هاست؛ مسأله‌ای که موجب شده مدیریت اجرایی کشور در اولویت‌بندی منابع، کمتر به این حوزه توجه نشان دهد.
رئیس هیئت اندیشه‌ورز موسسه آموزش علمی و کاربردی شهرداری تهران با اشاره به حادثه پلاسکو و گزارش ریاست جمهوری در آن زمان گفت: در آن گزارش، جمله کلیدی این بود که 'آموزش و فرهنگ‌سازی، بعد فراموش‌شده نظام ایمنی کشور است.' بنابراین حتی اگر گام‌های مثبتی هم برداشته شود، هنوز در آغاز راه هستیم.
وی در پایان اظهار داشت: هدف این نشست، فراتر از یک رویداد آموزشی کوتاه‌مدت است. خروجی آن باید تدوین یک راهنمای عملیاتی برای مدیریت شهری در حوزه ایمنی، پدافند غیرعامل و امنیت شهری باشد؛ راهنمایی که بتواند به عنوان مرجع عمل دستگاه‌ها در سطح کارشناسی و مدیریتی به کار گرفته شود. امیدواریم این نشست، تلنگری برای بازاندیشی در مسیر ایمن‌سازی شهرها و کلان‌شهرها باشد.
دپارتمان مدیریت بحران مرجع آموزش‌های تخصصی ایمنی شهری در کشور
رضا رحمت‌الله‌زاده هم با اشاره به نقش و ظرفیت‌های مرکز علمی کاربردی خدمات شهری، اظهار داشت: مرکز علمی کاربردی خدمات شهری، زیرمجموعه شهرداری تهران، در سال‌های اخیر توانسته با تمرکز بر آموزش‌های کاربردی در حوزه‌هایی مانند آتش‌نشانی، ایمنی و مدیریت بحران، جایگاه مناسبی در فضای آموزش تخصصی کشور پیدا کند.
وی با بیان اینکه دپارتمان مدیریت بحران در سازمان مدیریت بحران شهر تهران با هدف سیاست‌گذاری و پشتیبانی آموزشی ایجاد شده، گفت: این دپارتمان به عنوان یکی از بخش‌های تخصصی مؤسسه آموزش خدمات شهری، توانسته طی دو سال اخیر جایگاه خود را به‌خوبی در نظام آموزش حرفه‌ای تثبیت کند و پاسخگوی نیازهای روزافزون شهر در حوزه‌های بحران و ایمنی باشد.
رحمت‌الله‌زاده افزود: در حالی که در بسیاری از دانشگاه‌های کشور، به ویژه در حوزه‌های تخصصی مانند مدیریت بحران، آتش‌نشانی و ایمنی، جای خالی آموزش‌های عمیق و حرفه‌ای احساس می‌شود، ما در این مرکز توانسته‌ایم با پذیرش دانشجو در مقاطع کاردانی، کارشناسی و بعضاً کارشناسی ارشد، آموزش‌هایی کاملاً تخصصی و مهارتی ارائه دهیم.
او با اشاره به فعالیت‌های پژوهشی مرکز، خاطرنشان کرد: به‌تازگی در کمیته پژوهشی مرکز مطالعات، پروپوزالی با موضوع مدیریت ریسک در صحنه‌های آتش‌نشانی تصویب شد که بیانگر حرکت پژوهش‌های ما به سمت کاربردی و مسئله‌محور بودن است. تعجب برخی اعضای کمیته از اینکه این کار چرا تا امروز انجام نشده، نشان می‌دهد که هنوز فاصله دانشگاه و صنعت در کشور به‌طور کامل رفع نشده است.
رحمت‌الله‌زاده تأکید کرد: در حوزه آموزش، هم نظریه و هم تجربه میدانی برای ما مهم است. دانشجویان ما با کارگاه‌های عملی، تجهیزات تخصصی و فضای میدانی آشنا می‌شوند و با آمادگی کامل وارد صحنه کار می‌شوند. این خلأیی است که در سال‌های گذشته در حوزه مدیریت بحران احساس می‌شد.
وی با بیان اینکه این مرکز علاوه بر آموزش، به برگزاری نشست‌های تخصصی، رویدادهای شتاب‌دهنده، و طراحی بازی‌های آموزشی با محوریت مدیریت بحران ورود کرده، گفت: برای نخستین‌بار در کشور، طراحی و اجرای بازی‌های آموزشی در حوزه بحران با حضور آتش‌نشانی آغاز شده است و این نوآوری می‌تواند نقش مهمی در فرهنگ‌سازی و آمادگی عمومی ایفا کند.
رحمت‌الله‌زاده در پایان گفت: در بین دپارتمان‌های مختلف آموزشی، دپارتمان مدیریت بحران یکی از باثبات‌ترین و پیشروترین دپارتمان‌هاست که با تلاش جمعی، امروز به مرجعی قابل اتکا برای آموزش، پژوهش و سیاست‌گذاری در حوزه ایمنی شهری تبدیل شده است.
شهر بدون فضای عمومی ایمن، شهری زنده و پویا نخواهد بود
جابر دانش رئیس مرکز مطالعات و تدوین آئین‌نامه‌های فنی ومهندسی سازمان پدافند غیرعامل کشور نیز اظهار داشت: فضاهای شهری، بستر تعاملات اجتماعی و فعالیت‌های روزمره مردم هستند و این فضاها چه در سطح زمین و چه در زیرسطح شهر، زمانی معنا پیدا می‌کنند که دو مؤلفه اساسی یعنی "دسترسی‌پذیری برای همگان" و "فعالیت‌پذیری اجتماعی" در آنها جاری باشد.
او با اشاره به ضرورت برنامه‌ریزی ایمن‌سازانه در طراحی شهری، اظهار کرد: اگر به‌دنبال خلق فضاهای شهری موفق هستیم، باید فضاهایی قابل دفاع طراحی کنیم؛ فضاهایی که در برابر تهدیدات انسانی و طبیعی از مردم محافظت کنند و امکان نظارت و کنترل در آنها فراهم باشد.
دانش افزود: در نظام برنامه‌ریزی فضایی، ابتدا باید تهدیدها و بحران‌ها شناسایی و نقشه‌های مخاطره‌پذیری شهری تهیه شود. این اطلاعات سپس در طراحی کاربری اراضی، سازگاری و ناسازگاری کاربری‌ها و حتی طراحی فضاهای ایمن خرد در بافت‌های شهری مورد استفاده قرار می‌گیرند.
وی همچنین بیان کرد: شاید بسیاری از مردم از این ملاحظات فنی آگاه نباشند، اما برای طراحان و مدیران شهری، طراحی فضاهای ایمن و قابل دفاع، یکی از گام‌های اولیه در تهیه طرح‌های جامع شهری است. بدون آن، امکان تحقق شهری پویا، زنده و مقاوم در برابر بحران‌ها وجود نخواهد داشت.
وی افزود: در بسیاری از موارد، فضاهای سطحی به دلایل مختلفی از جمله محدودیت دسترسی، عدم ایمنی یا تراکم بالا، نمی‌توانند پاسخگوی نیازهای ایمن‌سازی و اسکان اضطراری باشند. اینجاست که لایه‌های زیرزمینی شهری وارد عمل می‌شوند و بخشی از این کمبودها را جبران می‌کنند.
دانش ادامه داد: در مواقع بحران، زمانی‌که دسترسی به فضاهای روی زمین محدود می‌شود یا ایمنی آنها با خطر مواجه است، فضاهای زیرسطحی می‌توانند به عنوان پشتیبان عمل کنند. اما لازمه این کار، داشتن نقشه‌ای جامع و ایمن از این لایه‌های زیرزمینی و ارتباط یکپارچه آن با سطح شهر است.
او با بیان اینکه تعریف فضای شهری صرفاً به موقعیت فیزیکی محدود نمی‌شود، گفت: فضای شهری باید سرزنده، قابل دسترس و محل تعاملات اجتماعی باشد. اگر چنین شرایطی در لایه‌های زیرزمینی فراهم شود، آن فضا نیز می‌تواند واجد ویژگی‌های یک فضای شهری باشد، نه صرفاً یک فضای گذر.
وی در ادامه تأکید کرد: فضاهای زیرسطحی به‌دلیل قابلیت کنترل دما، رطوبت و ایجاد شرایط پایداری محیطی، همچنین امکان جای‌دادن زیرساخت‌های انرژی، حمل‌ونقل و حتی فضاهای فرهنگی و نمایشگاهی، یک ظرفیت راهبردی در شهرسازی نوین به شمار می‌روند.
دانش همچنین گفت: برنامه‌ریزی و توسعه این فضاها باید در چارچوب طرح‌های جامع شهری، با شناخت دقیق از ویژگی‌های زمین‌شناسی، عمق مناسب (تا حدود ۳۰ متر طبق استانداردهای معماری شهری) و تأمین شاخص‌های ایمنی و امنیت انجام شود تا بتوانند در نقش مکملی برای فضای سطحی عمل کنند و به‌طور واقعی بخشی از زندگی شهری محسوب شوند.
جابر دانش در ادامه، نقش فضاهای زیرسطحی در تأمین امنیت شهری را در سه محور خلاصه کرد و گفت: نخست، این فضاها باید در شرایط بحرانی کارکرد اصلی خود را حفظ کنند و عملکرد مستمر داشته باشند. دوم، بتوانند نقش دوگانه یا چندمنظوره ایفا کنند؛ برای مثال به‌عنوان پناهگاه یا محل اسکان موقت عمل کنند. و سوم، این سامانه‌ها باید در مقیاس کلان با سایر شبکه‌های شهری پیوند داشته باشند و در مواقع بحران، به مراکز امداد و درمان متصل شوند.
وی در پایان با اشاره به نمونه‌هایی از طرح‌های اجرا شده در تهران، مانند ایستگاه قیطریه، اظهار امیدواری کرد که طراحی فضاهای زیرسطحی با رویکرد چندمنظوره، ایمن و متصل به زیرساخت‌های امدادی و درمانی، بتواند گامی مؤثر در ارتقاء تاب‌آوری شهری باشد.
نگاه ما به فضاهای زیرزمینی نباید صرفا کالبدی یا خدماتی باشد
محمدعلی نکوئی رئیس مجتمع پدافند غیرعامل دانشگاه صنعتی مالک اشتر همچنین با اشاره به اهمیت دو رویکرد اصلی در این حوزه گفت: نخست باید بررسی کرد که آیا فضاهای زیرزمینی می‌توانند نقشی مؤثر در تاب‌آوری شهرها ایفا کنند و در گام دوم، این سؤال مطرح است که خود این فضاها تا چه اندازه تاب‌آورند و در برابر بحران‌ها چگونه عمل می‌کنند.
نکوئی همچنین گفت: نگاه ما به فضاهای زیرزمینی نباید صرفاً کالبدی یا خدماتی باشد؛ بلکه باید با رویکردی سیستماتیک و بر اساس اصول عدالت اجتماعی و رفاه جمعی، آنها را در ساختار تاب‌آوری شهری وارد کنیم. توسعه این فضاها تنها زمانی مؤثر است که در شرایط بحرانی، کارایی واقعی خود را حفظ کرده و به بازگشت سریع شهر به وضعیت عادی کمک کنند.
باید از تجربیات جهانی برای ارتقای تاب‌آوری شهری استفاده کنیم
فتح‌الله شمسایی زفرقندی مشاور عالی ریاست سازمان پدافند غیرعامل کشور همچنین در یک سخنرانی تخصصی با اشاره به اهمیت اتخاذ رویکرد علمی، تطبیقی و آینده‌نگر در حوزه پدافند غیرعامل، اظهار داشت: برخلاف تصور رایج، پدافند موضوعی نوظهور نیست. از دیرباز در شهرسازی، معماری و برنامه‌ریزی شهری در بسیاری از کشورها، ملاحظات دفاعی و ایمنی لحاظ شده است. اما امروز با تحولات گسترده‌ای که در ساختار، کارکرد و تهدیدات شهری به‌وجود آمده، نگاه به پدافند نیز باید متحول شود.
شمسایی با بیان اینکه در حال حاضر بیش از ۱۰ کشور جهان از جمله روسیه، بلاروس، اوکراین و کانادا دارای وزارتخانه پدافند غیرعامل هستند، تصریح کرد: کشورهایی مانند روسیه با سابقه تاریخی عمیق در پدافند غیرعامل، و کشورهایی نظیر ژاپن که با تهدیدات طبیعی مداومی همچون زلزله و آتشفشان روبه‌رو هستند، موفق شده‌اند زیرساخت‌های پیشرفته‌ای را در حوزه پدافند شهری ایجاد کنند که بعضاً به شاهکارهای مهندسی در دنیا تبدیل شده‌اند.
وی با استناد به فرمایشی از حضرت علی (ع) مبنی بر لزوم عبرت‌آموزی از تجربه ملت‌های پیشین، تأکید کرد: ما باید ضمن بررسی وضعیت خوب و بد دیگران، هر آنچه موجب عزت و امنیت آنها شده، شناسایی و برای کشور خود اتخاذ کنیم.
شمسایی در ادامه با اشاره به تأسیس سازمان پدافند غیرعامل به دستور مقام معظم رهبری در سال ۱۳۸۲، گفت: رهبر معظم انقلاب در سخنانشان بارها تأکید کرده‌اند که مدیران ارشد کشور باید ضرورت و اهمیت پدافند غیرعامل را درک کنند. زیرا در غیر این‌صورت، کشور در برابر تهدیدات آسیب‌پذیر می‌شود و خساراتی به بار خواهد آمد که بعضاً قابل جبران نیست.
وی در همین زمینه، به حادثه اخیر در بندر شهید رجایی اشاره کرد و گفت: در این حادثه بیش از ۱۱۰ میلیارد تومان خسارت مالی، ۱۰۰ کشته و بیش از هزار مجروح ثبت شد، و بخش عمده‌ای از فعالیت‌های بندر مختل گردید؛ تنها به دلیل عدم رعایت اصول اولیه پدافند غیرعامل.
شمسایی ادامه داد: پدافند غیرعامل امروز به یک رشته دانشگاهی تبدیل شده و در ایران نیز تا مقطع دکترا تدریس می‌شود. این علم باید با تغییرات محیطی، به‌ویژه در حوزه فناوری، همگام شود. جهان از حالت ایستا به حالت سیال تغییر کرده و قواعد بازی به‌ویژه در حوزه جنگ و تهدید تغییر یافته است. دیگر جنگ‌ها فقط در مرزها اتفاق نمی‌افتند، بلکه مستقیماً شهرها و زیرساخت‌های حیاتی را هدف قرار می‌دهند.
مشاور عالی سازمان پدافند غیرعامل همچنین با اشاره به اینکه قرن جدید، قرن بحران‌هاست، گفت: بحران‌های گوناگون در سراسر جهان در حال وقوع است و ما باید نه‌تنها برای واکنش به بحران، بلکه برای پیشگیری از آن آمادگی داشته باشیم. فرد باهوش کسی است که بحران را حل می‌کند، اما فرد خردمند کسی است که اجازه نمی‌دهد بحران رخ دهد.
شمسایی ضمن تأکید بر لزوم بهره‌گیری از تجارب جهانی و تطبیق آن با شرایط بومی کشور، گفت: گاهی یک تصمیم خردمندانه می‌تواند جان هزاران نفر را نجات دهد. امیدوارم با استفاده از تجربیات جهانی، همراه با ابتکار و خلاقیت داخلی، بتوانیم شهری ایمن و مقاوم در برابر تهدیدات ایجاد کنیم.
فضاهای زیرزمینی تهران باید برای پدافند غیرعامل تجهیز شوند
مجتبی عراقی‌زاده، سرپرست مرکز پژوهشی شهرسازی و معماری دفاعی دانشگاه صنعتی مالک اشتر هم با تأکید بر لزوم بهره‌برداری از ظرفیت‌های موجود شهر برای شرایط بحران، اظهار کرد: از قبل، نقشه چیدمان تخت‌های بیمارستانی در برخی فضاهای زیرزمینی، به‌ویژه پارکینگ‌ها، آماده شده است. در زمان اعلام وضعیت اضطراری یا به صدا درآمدن آژیر خطر، تجهیزات و تخت‌های درمانی که در انبارهای همین فضاها ذخیره شده‌اند، طبق شماره و موقعیت مشخص‌شده روی نقشه‌ها، به‌سرعت مستقر و آماده بهره‌برداری می‌شوند.
وی در ادامه با اشاره به اهمیت استفاده از تونل‌های شهری به‌عنوان پناهگاه گفت: در دنیا نمونه‌های موفقی از این تجربه وجود دارد. برای مثال، در پایتخت اسکاتلند، شهر ادینبرو، در دوران جنگ جهانی دوم، تونلی شهری به طول ۸۰۰ متر که سال‌ها متروکه و بلااستفاده بود، با مشارکت مردم و مدیریت شهری، تبدیل به یک پناهگاه بزرگ شد. آنها با دیوارکشی، ستون‌گذاری و استحکام‌بخشی، تونل را تجهیز کردند و فضایی به وسعت حدود ۱۰ زمین فوتبال را در اختیار هزاران شهروند اسکاتلندی قرار دادند. این نشان می‌دهد که در شرایط کمبود زمان و منابع، استفاده از فضاهای موجود بهترین و مؤثرترین راهکار است
عراقی‌زاده در ادامه سخنان خود پنج پیشنهاد عملیاتی برای تقویت آمادگی شهر تهران در حوزه پدافند غیرعامل مطرح کرد: اولین قدم این است که با همکاری دانشگاه‌ها و نهادهای متولی بررسی شود که چه میزان فضای زیرزمینی قابل استفاده برای پناهگاه در سطح شهر تهران وجود دارد؛ اعم از ایستگاه‌های مترو، پارکینگ‌های طبقاتی، تونل‌های شهری و سایر فضاهای مشابه. سوال دوم این است که این فضاها پاسخگوی چه تعداد از شهروندان تهرانی هستند؟ سوم، با چه امکانات حداقلی می‌توان این فضاها را به پناهگاه تبدیل کرد؟ چهارم، چگونه می‌توان نیازهای حداقلی فنی و مالی این تجهیز را تأمین کرد؟ و پنجم، کدام فضاهای زیرزمینی در اولویت تجهیز قرار دارند؟
او در پایان گفت: پاسخ به این پنج سؤال، گام نخست در حرکت به‌سوی یک تهران ایمن و آماده در برابر تهدیدات آینده است. این‌ها پروژه‌های پژوهشی نیستند؛ بلکه اقدامات اجرایی و فوری هستند که باید همین حالا آغاز شوند. اگر امروز اقدام نکنیم، فردا ممکن است برایمان دیر شده باشد.
ازدحام جمعیت، مسئله‌ای فراتر از تراکم شهری است؛ ناآگاهی در مدیریت آن می‌تواند به فاجعه انسانی منجر شود
سولماز ارژنگی، پژوهشگر حوزه سوانح و مدیریت ریسک هم با اشاره به مفاهیم پایه‌ای جمعیت‌شناسی بحران گفت: ما باید از همان ابتدا تفاوت جمعیت و ازدحام را روشن کنیم. جمعیت به حضور تعداد زیادی از افراد با هدفی مشترک در یک مکان گفته می‌شود. این وضعیت تا زمانی که تراکم بیش از حد اتفاق نیفتاده باشد، خطرناک نیست. اما وقتی جمعیت وارد مرحله فشردگی بیش‌ازحد می‌شود، یعنی زمانی که تراکم از ۳ نفر بر متر مربع عبور می‌کند و به محدوده ۵.۵ نفر می‌رسد، شرایط از حالت نرمال خارج شده و وارد مرحله بحرانی می‌شود.
ارژنگی با اشاره به نمودارهای تحلیل تراکم جمعیت افزود: تا تراکم ۳ نفر در مترمربع، حرکت جمعیت به‌صورت نرمال جریان دارد، اما از این نقطه به بعد ریسک بالا می‌رود. اگر تراکم به حدود ۵.۵ نفر در مترمربع برسد، افراد در هم فشرده شده و شاهد حالت بحرانی خواهیم بود که احتمال مرگ و خفگی افراد به شدت افزایش پیدا می‌کند؛ اتفاقی که در فاجعه منا و نیز در مراسم تشییع در کرمان رخ داد.
وی درباره عوامل مؤثر در ایجاد بحران جمعیتی تصریح کرد: سه دسته عامل اصلی در بروز ازدحام مرگبار دخیل هستند: عوامل برنامه‌ریزی و اجرا، عوامل رفتاری، و شرایط محیطی و کالبدی. به‌عنوان مثال، خروجی‌های نامتناسب، گلوگاه‌های حرکتی، و فقدان مسیرهای تخلیه اضطراری می‌توانند در لحظاتی که افراد تحت فشار روانی و هیجانی قرار می‌گیرند، منجر به فاجعه شوند.
ارژنگی در ادامه به اهمیت شبیه‌سازی‌های جمعیتی در فرآیند طراحی شهری اشاره کرد و گفت:یکی از اشتباهات رایج در طراحی فضاهای شهری، تعیین ظرفیت جمعیت به‌صورت ایستا و عددی است، در حالی‌که جمعیت ماهیتی پویا دارد. در این میان، شبیه‌سازی‌های تخصصی می‌توانند به درک بهتر رفتار دینامیک جمعیت و پیش‌بینی نقاط بحرانی کمک شایانی کنند.
وی در پایان ضمن انتقاد از نحوه روایت عمومی و رسانه‌ای حوادث ازدحام جمعیت، بیان کرد: اغلب در رسانه‌ها عنوان می‌شود که حادثه به‌دلیل رفتار مردم رخ داده، اما واقعیت این است که عدم وجود برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح در مدیریت جمعیت عامل اصلی وقوع چنین فجایعی است. مردم در لحظه‌ی بحران، تحت فشار روانی قرار دارند و این ساختار مدیریت است که باید از قبل، بستر ایمن و مناسب برای هدایت و حفاظت از جان آنها فراهم کند.
انتهای پیام/
نظر شما