تیمارستانِ چهرازی، متروک در منطقه ۳

دارالمجانین تهران از اوایل دهه ۱۳۰۰ خورشیدی سروسامانی یافت. در گزارش هیات بهداشتی اعزامی جامعه اتفاق ملل در سال ۱۹۲۴ / ۱۳۰۳ آورده شده است که دیوانه‌خانه تهران (دارالمجانین) به وسیله دایره «صحیه»  بلدیه (شهرداری) تهران اداره می‌شود. در آن زمان بهداشت و درمان در ایران آن‌قدر ناشناخته بود که تنها دایره‌ای به نام صحیه زیر نظر بلدیه تاسیس شده بود که امور بهداشت شهری را زیر نظر داشت. تشکیلات صحیه که بعدها اداره کل صحیه شد در سال‌های بعد تاسیس شد و بخشی از وزارت داخله (کشور) بود. پس از اینکه رضا شاه از سلطنت مستعفی شد و از ایران رفت دولت فروغی وزارت بهداری را تاسیس کرد زیرا به قدری وضعیت بهداشت و بهداری و درمان اسفناک بود و به گونه‌ای بیماری‌ها مردم را تلف می‌کرد که ایجاد وزارت بهداری ضروری تشخیص داده شد.

دیوانه‌خانه یا دارالمجانین تهران که در دهه‌های بعد نام آن به تیمارستان (پس از تصویب لغات جدید فارسی در سال‌های ۱۳۲۰-۱۳۱۴ خورشیدی) تغییر یافت و در دهه‌های چهل و پنجاه آنجا را بیمارستان روانی خواندند و نام «رازی» هم به آن گذاشتند، در ابتدا فقط ۱۰۰ نفر ظرفیت داشت ولی در سال ۱۳۰۳ که پزشکان هیات صحیه جامعه اتفاق ملل از آن دیدن کردند ۱۱۲ مریض در آنجا بستری بودند که شامل ۶۹ نفر مرد، ۴۱ نفر زن و دو کودک بودند.

و اما تیمارستانِ چهرازی...

نامِ «چهرازی» در حدود هفت سال قبل و با خلق سری پادکست‌هایی به نام «رادیو چهرازی» دوباره از لابلای خاطرات بیرون آمد. ایده آن این است که گویی عده‌ ای از بیماران آسایشگاه چهرازی برنامه‌هایی رادیویی ضبط می‌کنند. داستان زندگی چند نفر به نام های علی، حبیب، جمشید و دلبر با کاراکترهایی که شامل موضوعات احساسی و اجتماعی در یک آسایشگاه روانی به نام چهرازی واقع در تهران است.

در واقعیت اما چهرازی اولین بیمارستان خصوصی و انتفاعی اعصاب و روان در تهران بود که دکتر «سیدابراهیم چهرازی» متخصص بیماری‌های اعصاب و روان ابتدا در دروس تأسیس کرد.

دکتر سید ابراهیم چهرازی

این ملک بخشی از املاک و باغاتِ شخصی «مهدی‌قلی هدایت» معروف به «مخبرالسلطنه» بود که اکنون از او موقوفاتی چون مسجد، مدرسه و بیمارستان در محله‌ دروس باقی مانده است. اما به دلیل بُعد مسافت و دسترسی مشکل به آن، دکتر چهرازی با خریداری یک قطعه زمین ۱۵ هزار متری در درۀ قشلاق (خیابان ولی‌عصر کنونی، روبروی پارک ملت)، ساختمان دائمیِ تیمارستان چهرازی را بنا گذاشت.

این بنا در محدوده‌ باغ وحش تهران قرار داشت که برای تهرانی‌های قدیم مملو از خاطرات فراوان است. تصور کنید در یک کوچه، باغ وحشی خصوصی و در کوچه‌ مجاور تیمارستان چهرازی.

اما اکنون از چهرازی چه مانده؟ چندسال قبل با مرور و بررسیِ نقشه‌های دهه بیست و سی خورشیدی به دنبال نشانی از این تیمارستان بودم. در اکثر نقشه ها حتی نام باغ وحش قید شده بود اما اثری از چهرازی نبود تا اینکه در نقشه‌ با ارزشی از تهران در دوره پهلوی دوم به نام چهرازی برخوردم که به عنوان بیمارستان مشخص شده بود. با انطباق این نقشه و نقشه های ماهواره‌ای به محل اصلی این محل که در خاطرات رسانه‌ای و شنیداریِ اکثر جوانان حک شده رسیدم.

نقشه‌ای که در آن تنها نام باغ وحش به چشم می‌خورد

نقشه تهران دوره‌ پهلوی دوم که نام بیمارستان چهرازی مشخص شده است

اما امروز با گذر از اواسط کوچه و رسیدن به موقعیتِ تیمارستان، دیواری چیده شده  با  آجر فشاری میبینیم و گرافیتی هایی  روی درها و دیوارِ آن. اگرچه از آن ۱۵ هزارمترمربعِ معروف در ابتدا، تنها کمتر از سه هزار متر مربع باقی مانده و اگرچه نمایی واضح از داخلِ آن مشخص نیست اما نیم‌نگاهی به این مکانِ متروکه و بحث برانگیز کافی است تا فکر اهالیِ شهر و علاقمندان به لوکیشن‌های هویت‌مدار و بعضا تاریخی را درگیر کند و به تامل وادارد.

اگرچه گفته می‌شود اواخر دهه ۵۰ و اوایل ۶۰ خورشیدی تیمارستان رها شده و عده ای از افراد در آسایشگاه تلف و عده‌ای هم خارج میشوند اما سند معتبری دال بر این موضوع به دست نیامد. تنها شواهدِ ماندگار و حتمی بر اثبات موجودیتِ چهرازی، کاشیکاریِ زیبای آن است که حتی امضاء وندالیسمِ هدفمند نیز نتوانسته نامِ آن را به شکل کامل محو کند و ازبین ببرد.

چیزی که واضح است، بیمارستانِ چهرازی نخستین تیمارستان خصوصی در تهران و تنها تیمارستان از چهار تیمارستانِ معروف و پیشگام در پایتخت بود که برای همیشه تعطیل و به دست خاطرات و داستان‌ها سپرده شد...

نمایی از بیمارستان چهرازی

پروفسور worties  و عده ای از بانوان عضو انجمن سلامت فکر در بیمارستان چهرازی (۱۳۳۶ خورشیدی)