ظهور متروکه ها با تنزل کیفیت رفاه در مناطق فرسوده

شهر، کوچه های آشتی کنان یکی از شاخصه های بافت تاریخی تهران است. کوچه هایی که حالا با گذشت ۵۰ سال در قلب تهران تبدیل به معضلی برای رفاه مردم شده است. ساختمان‌هایی که دو سوی این کوچه ها خوش نسشته اند و نمی دانند چه سرنوشتی در انتظار آنهاست.

مرجان گلی پور دبیر کمیسیون شهرسازی و معماری مجمع شهرداران کلانشهرهای ایران در گفت و گویی با شهر تمیز می دهد بافت تاریخی از بافت فرسوده در سطح کلانشهر تهران را.

تعریف شما از بافت تاریخی چیست؟

تغییر و تحول در بافت های شهری امری اجتناب ناپذیر بوده که یکی از این تحولات فرسودگی بافت‌ها با گذشت زمان است. بطور کلی، بافت های تاریخی یا قدیمی که از اصلی ترین ارکان حفظ هویت کشور هستند، بخشی از بافت شهری هستند که از یک یا دو قرن گذشته و حتی نیمه اول قرن حاضر به یادگار مانده‌اند. لذا حفظ بافت قدیمی و سنتی حاکم بر هر شهر، باید در اولویت قرار گیرد. امروزه، اکثر بافت های تاریخی علی رغم واجد ارزش فرهنگی بودن به فرسودگی گراییده اند.

آیا ساختار بافت فرسوده از بافت تاریخی مجزا است؟ آیا گذشت زمان بافت تاریخی را به فرسوده تبدیل می کند؟

 بافت های فرسوده شهری، محلات فرسوده‌ای در فضای شهری (عرصه هایی از محدوده قانونی شهرها) با مسائل و پیچیدگی‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و شیوه خود هستند که از یک سو دارای ریشه‌های سکونتی ارزشمند با غنای فرهنگی، اجتماعی و معماری هستند و از طرف دیگر به جهت فرسودگی شدید و نیز عدم تطابق با زندگی امروز شهری و شهرسازی مدرن دارای مشکلات رو بنایی و زیر ساختی متعددی هستند.

 بافت تاریخی و فرسوده شهری تهران در کدام مناطق متمرکز هستند؟

 اطلس کلانشهر تهران بافت های فرسوده، محدوده های آسیب پذیری از شهر معرفی می کند که نیازمند برنامه ریزی و مداخله هماهنگ برای ساماندهی و ارتقاء کیفیت سکونت است. در یک دسته بندی کلی- چنانچه در منابع نظری و قانونی بیان شده اند- می توان انواع بافت فرسوده را شامل: بافت تاریخی(بخشی از بافت در حوزه مرکزی و شامل فضاهای ارزشمند تاریخی و میراث فرهنگی) مانند محلات سنگلج و عود لاجان، بافت‌های ناکارآمد میانی (بافت های شهری فاقد میراث فرهنگی) مانند جوادیه و خوب بخت، بافت های حاشیه ای (سکونتگاه‌های غیررسمی) مانند حاشیه اتوبان چمران و روستاهای ادغام‌شده در شهرها مانند چیذر ونک تقسیم کرد. گذشت زمان ما را به شناخت توسعه جدید شهرها به عنوان بافت های تاریخی بطور عام و بافت فرسوده بطور خاص نزدیک می کند. از طرفی دیگر روند پر شتاب و رو به رشد جمعیت شهرنشین بر شهرسازی غلبه پیدا کرده و خود موجب ایجاد دامن زدن به بافت فرسوده شده است، چنانچه برنامه ها و طرح های توسعه شهری امروزی، جزئی از بافت های فرسوده در آینده محسوب خواهند شد.

در نگاه کلی می توان اینگونه بیان کرد که بیش از ۹۰ درصد از بافت های فرسوده در مناطق ۷ الی ۲۰ قرار دارند و عمده آن در پایین خط انقلاب، آزادی و دماوند هستند. با نگاهی تفصیلی و دقیق تر مناطق ۱۲، ۱۰، ۱۴، ۱۷ و ۱۵ به لحاظ وسعت(به ترتیب )، بیشترین میزان بافت فرسوده در شهر تهران را دارند.

چند در صد از بافت شهری تهران فرسوده است؟

در سال گذشته موضوع افزایش مساحت بافت فرسوده پایتخت مطرح شد و مطابق نقشه جدید طراحی شده از سوی شهرداری تهران، مقرر شد محدوده کلنگی و فرسوده پایتخت افزایش پیدا کند و مدیر عامل سازمان نوسازی شهر تهران از تایید الحاق ۱۱۶۸ هکتار به بافت فرسوده مصوب شهر تهران در کمیسیون ماده ۵ خبر داد. پیش تر و براساس مصوبه سال ۸۵، ۳ هزار و ۲۶۸ هکتار از محدود ۶۰ هزار هکتاری پایتخت معادل ۵ درصد مساحت شهر تهران به دلیل سه ویژگی ریزدانگی، نفوذناپذیری و ناپایداری به‌عنوان بافت فرسوده شهر شناخته می‌شد اما بررسی و مطالعات جدید مجموعه مدیریت شهری تهران در راستای افزایش محدوده بافت فرسوده با هدف برخوردار شدن ساکنان و مالکان از تسهیلات و تشویقات، حدود ۷ درصد از عرصه شهر تهران را شامل می‌شود.

آیا مصالح بکار رفته در نمای ساختمان‌های قدیمی بافت را قدیمی یا فرسوده می‌کند یا اینکه مجزا بودن ساختمان‌های قدیمی از بافت شهری از نظر سیمای کالبدی( سیما و منظر) مورد نظر است و یا کارکرد آن ساختمان دارد؟

در بافت های دارای میراث فرهنگی و ساختمان‌های واجد ارزش که دربرگیرنده آثار بجای مانده از گذشته وجایگزین ناپذیری هستند که می توانند در آگاهی جوامع از ارزشهای فرهنگی وگذشته خود کمک کند. حفظ آنها علاوه بر، برانگیختن غرور ملی و ایجاد حس هویت، بر کیفیت زندگی نیز می افزاید . این آثار که به یکی ازسه دوره باستان ، دوره تاریخی و یا معاصر تعلق دارد، یا به ثبت آثارملی رسیده اند و یا درلیست میراث های با ارزش سازمان میراث فرهنگی وگردشگری قرار می گیرند. در  این دسته از ساختمان‌ها با توجه به نوع معماری بنا و لزوم اهمیت و نگهداری آن شاهد تمایز تک بنا با ساختمان‌های مجاور آن هستیم که اغلب مورد بهره برداری با اهداف فرهنگی و یا خانه موزه  قرار گرفته‌اند و به عنوان نشانه شهری نیز می توان از آنها نام برد مانند: خانه وارطان یا خانه گفتمان شهر در میدان فلسطین، خانه استاد لرزاده یا خانه معمار در خیابان شریعتی، خانه موزه سیمین و جلال در تجریش- دزاشیب ، خانه تاریخی امام جمعه در خیابان ناصرخسرو  و مواردی از این قبیل.

بافت های ناکارآمد میانی(بافت های شهری فاقد میراث فرهنگی) که عمده آنها در محلات و مناطق ۷ الی ۲۰  شهر قرار گرفته اند و شکل گیری آنها در طول زمان بنا به دلایل متعدد به گونه‌ای است که از یک سو با ضوابط و معیارهای شهرسازی و معماری امروز مغایرت دارد و از سوی دیگر  این بافت به مرور فرسوده‌تر شده و علاوه بر فرسودگی ابنیه و شبکه تاسیسات شهری، کارکردهای شهری خود را از دست می دهند و در کلیت با یکدیگر ویژگی‌های مشترکی از قبیل عدم برخورداری مناسب از دسترسی سواره، آسیب پذیری تاسیسات و خدمات و زیرساخت‌های شهری،  ارزش مکانی، محیطی و اقتصادی نازل دارند. وجود مشکلات اجتماعی و امنیتی ، آسیب پذیری این دسته از ساختمان‌ها بارزترین ویژگی آنها محسوب شده که اتفاقا وجه تمایز آنها با سایر ساختمان‌های معاصر است که برنامه‌ریزی و مداخله هماهنگ برای ساماندهی و ارتقاء کیفیت سکونت امری ضروری است.

بافت‌های حاشیه ای (سکونتگاه‌های غیررسمی) و روستاهای ادغام شده در شهرها که به سبب عدم تناسب میان درآمد متقاضیان سکونت در شهرهای بزرگ و هزینه‌های سکونت در آنها بیشتر بطور غیر رسمی در حاشیه شهرها شکل گرفته‌اند و به دلیل عدم رعایت مسائل فنی ساختمان سازی و کاربرد مصالح کم دوام و بی دوام از یک سو و خارج شدن از چرخه متصل با شهر از سوی دیگر تبدیل به بافت‌هایی ناکارآمد شده‌اند، در این دسته از بافت فرسوده موضوع قابل توجهی است که خود نیازمند بحث جداگانه است.

در تهران اصلاح مرمت و احیا بناهای تاریخی مربوط به چه ارگان‌هایی است ؟

بافت تاریخی شهر تهران حدود ۲۵۲ هکتار است که از شمال به خیابان جمهوری، شرق خیابان هفده شهریور، جنوب خیابان شوش و غرب هم خیابان کارگر است. اصلاح مرمت و احیای بناهای تاریخی شهر تهران  می‌توان از سه نهاد در حفظ قلمرو تاریخی شهر ها نام برد: در مقیاس کلان" وزارت راه و شهرسازی"، "وزات میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی"که تهیه و تدوین برنامه های مربوط به ساماندهی، حفاظت، مرمت و احیاء و اداره بناها، بافت ها و محوطه‌های تاریخی از شرح وظایف آنها است و تکالیف دستگاه‌ها در قبال حفاظت از بافت‌های تاریخی را مشخص می کنند. در سطح بعد (اجرایی) و در مقیاس مدیریت شهری سابقه ده ساله مدیریت بافت و بناهای تاریخی در شهرداری تهران قابل ذکر است. درباره شهر تهران- همانگونه که مستحضر هستید- شعار"تهران، شهری برای همه" یا همان "شهر فراگیر" که یک واژه علمی است و در ادبیات جهانی به عنوان "Inclusive city" شناخته شده است، به عنوان محور فعالیت­ها و اقدامات بدنه مدیریت شهری قرار گرفته است. برنامه‌ای است که لازمه آن مدیریت شفاف، هوشمند و مشارکت پذیر است وچارچوب آن بر مبنای شهر خلاق پایه گذارده شده است.

آیا بافت تاریخی‌ای وجود دارد که نتوان آن را مرمت کرد؟

بروز برخی مشکلات مانند فرسودگی، ضعف مرمت و انسجام مدیریت بافت های تاریخی را با دچار چالش‌های مختلف روبرو کرده است و علی رغم ظرفیت‌ها بالای فرهنگی، اقتصادی و ارزشمند گردشگری، دور از انتظار نیست که مدیریت شهری در اجرای طرح ها و پروژه‌های شهری مربوط به حفظ آثار و احیای این بافت‌ها دست به گریبان معضلات پیچیده باشند. لذا همکاری گروه‌های مختلف و مرتبط در دنبال کردن سند راهبردی مداخله در محدوده های تاریخی شهر است که در سالیان گذشته تدوین شده است و باید آن را پیگیری کرد که چنانچه مدیر بافت و بناهای تاریخی شهر تهران در نظر داشته باشند با توجه به سیاست‌های جدید شهرداری تهران و سیاست‌های کلان جمهوری اسلامی ایران در رابطه با بحث گردشگری این سند‎ها بازنگری در مرحله بازنگری هستند تا چگونگی و نحوه مداخله همچنین استفاده از ظرفیت‌های موجود در بافت‌های تاریخی را به روز کرد.

برای تشخیص و متمایز کردن بافت تاریخی آیا به نیروی متخصص نیاز است؟

بطور کلی و در مباحث مرتبط با دانش مدیریت امروز تخصص گرایی و بکارگیری بهینه کارکنان در نقش‌های سازمانی امری ضروری است. بطور خاص و در ارتباط با این موضوع، وجود بناها و بافت‌های تاریخی مهم و ارزشمند در کشور توجه بیشتر نسبت به مجموعه‌های ارزشمند و استفاده از کارشناسان و متخصصان آشنا به شیوه های پیشرفته مطالعه و مرمت احیای این آثار امری ضروری است. در همین راستا رشته هایی در مقطع تحصیلات تکمیلی از قبیل ﻣﺮﻣﺖ و اﺣﻴﺎی اﺑﻨﻴﻪ و بافت ﻫﺎی ﺗﺎرﻳخی در دو گرایش "حفاظت و مرمت میراث معماری"، "حفاظت و مرمت میراث شهری" با هدف پیشرفت صنعت، برطرف کردن کمبود های تاریخی، باز آفرینی در شهرها و …

قابل ذکر است که از توانایی متخصصان آن در  اموری از قبیل ۱- شناسایی، مرمت و احیای بافت و بناهای تاریخی، ۲- برنامه‌ریزی برای مرمت بناهای تاریخی، ۳- مشارکت در تعیین اولویت‌های ضروری با هماهنگی مسؤولین و دستگاه‌های مربوطه  و ۴- سهیم شدن در مورد کارهای اجرایی مرمت (برحسب ضرورت) استفاده کرد. در نگاهی آرمانگرایانه استفاده از نیروی متخصص در این زمینه این امکان را فراهم می‌آورد که امروز را با بهره‌گیری از تجربیات "گذشته" برای "آینده" بسازند به بیان دیگر از طریق تجزیه و تحلیل آثار تاریخی، استخراج و استفاده هوشیارانه مفاهیم وارزش‌های آن، معرفی به جامعه با بیانی امروزی پلی بین معماری گذشته و آینده  ایجاد کنند.

آیا برای حفظ بنای تاریخی قوانینی وضع شده است؟

برخی از قوانین مهم و کاربردی در این خصوص به ترتیب زمانی(اکنون به قبل) به شرح ذیل قابل ذکر می باشند:

· قانون حمایت از مرمت و احیای بافت‌های تاریخی به فرهنگی مورخ تیرماه ۱۳۹۸

· قانون حمایت از احیاء، بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری، مصوب دی ماه ۱۳۸۹

· قانون خرید اراضی و ابنیه و تأسیسات برای حفظ آثار تاریخی و باستانی مورخ آذر  ماه ۱۳۴۷

· قانون حفظ آثار ملی مورخ ۱۳۰۹

بافت تاریخی تهران ثبت ملی شده است؟

شرکت توسعه فضاهای فرهنگی، در کتابی به ثبت پهنه‌های تاریخی پایتخت اشاره کرده است. این اقدام قابل توجه عاملی شده است تا کسی نتواند به آن‌ها تعرض داشته باشد و موضوع خوبی که این قابلیت را بوجود می آورد که آن کتاب را در فهرست آثار ملی ثبت کرد. در همین راستا یکی از اقدامات قابل توجه و دارای ارزش در دو سال اخیر با مشارکت معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران، سازمان نوسازی، سازمان فناوری اطلاعات و میراث فرهنگی استان تهران ، به منظور حفظ و صیانت از بافت و بناهای تاریخی شهر تهران راه اندازی سامانه اطلاعات بافت و بناهای تاریخی است.

بنا بر گفته مدیریت بافت و بناهای تاریخی شهر تهران جمع‌آوری اطلاعات در دسترس بناهای تاریخی و ارزشمند، جمع آوری اطلاعات میراثی منابع گوناگون، بررسی اطلاعات جمع آوری شده‌، تعیین رکوردهای اطلاعاتی، مکان‌یابی ابنیه بر روی نقشه شهر تهران‌، همسان سازی اطلاعات مکانی، توصیف و مستندات گزارش‌ها و انجام مطالعات مربوط به هر بنا به عنوان اقدامات صورت گرفته قابل معرفی هستند. رکوردهای اطلاعاتی مواردی از قبیل کاربری بنا، شماره شناسه ثبتی، نوع و دوره معماری و تزئینات بنا را شامل می‌شود همچینین امکان به روز رسانی اطلاعات سامانه براساس اطلاعات مشاوران و دانشگاهیان، یکی از مزایای سامانه است.

بافت تاریخی در مورد کوچه ها هم صادق است؟

در مورد بافت کوچه ها بیشتر مد نظرگستره ای همپیوند است که با ریخت شناسی های متفاوت در دوران حیات شهری، داخل محدوده شهر و یا حاشیه آن در تداوم و پیوند با شهر شکل گرفته باشد. این گستره می تواند از بناها، مجموعه ها، راه ها، فضاها، تأسیسات و تجهیزات شهری و یا ترکیبی از آنها تشکیل شده است. بر همین اساس بحث ثبت ملی خیابان و کوچه ها- که در دسته بندی پنجگانه دکتر پاکزاد از انواع فضاهای شهری به تحت عنوان مسیر شناخته می شوند- از سوی برخی از کارشناسان میراث فرهنگی مطرح شده است که می‌تواند در جهت حفظ بناهای تاریخی تهران موثر باشد و به عنوان یک محور ارزشمند در فهرست آثار ملی به ثبت رساند.

چه راهکارهایی برای ساماندهی بافت فرسوده وجود دارد ؟

برای ساماندهی بافت فرسوده و کهن شهری نیازمند دخالت و ساماندهی مدیران و برنامه ریزان شهری است. این مناطق به دلیل فرسودگی کیفیت زندگی متقابلا حقوق شهروندی افول می یابد و با تنزل کیفیت زندگی مهاجرت زیاد شده و این مناطق به متروکه هایی تبدیل می شوند. عدم توجه به بافت فرسوده یکی از  اصلی ترین چالش‌هایی است که شهر تهران با آن روبرو است. در جلمه اقدامات انجام شده شهردار تهران در راستای تحقق شعار"تهران شهری برای همه"- از قبیل آلودگی هوا، آلودگی آب، عدم توازن منطقه ای، وجود ترافیک، عدم عدالت و برخورداری از خدمات شهر، فقدان نقشه خطرپذیری مبتنی بر حوادث، چالش‌های جدی در کسب و کارهای دانش بنیان و چالش مدیریت بحران را می توان نام برد. نگاه کالبدی تک‌بعدی سال‌ها به عنوان تفکر غالب در ساماندهی بافت فرسوده بوده که مشکلات خاص خود را به دنبال داشته است،  افزون بر این لزوم پیش‌نگری و پیشگیری بافت‌های فرسوده و ناکارآمد جدید که همواره در حال ایجاد است مورد غفلت واقع شده بود.

ساماندهی بافت فرسوده در دستور کار شهرداری است؟

باید توجه داشت که بافت فرسوده پدیده ای چندوجهی و کاملا پیچیده است، بنابراین نمی‌توان تنها از یک سازمان و یا ارگان توقع داشت و نیازمند مشارکت تمامی دستگاه‌های مسئول در این خصوص است.

اگر شاخص کیفیت زندگی بعنوان عامل اساسی برای سنجش توانایی‌های مدیران و تصمیم‌گیران شهری و نظارت بر عملکرد اجرایی آنان شناخته شود، مدیران شهری با هدف ارتقای‌کیفیت زندگی شهروندان، ‌به نوسازی وبهسازی مناطق شهری اقدام می‌کنند. یکی از راه‏حل‌ها جهت ارتقاء قابلیت زیست‌پذیری وکیفیت زندگی و رفاه شهروندی، بکارگیری رویکرد بازآفرینی شهری است. در یک تعریف کلی سیاست بازآفرینی شهری دربرگیرنده نگرش و اقداماتی جامع و یکپارچه برای هدایت روند رشد شهرها به گونه‌ای پایدار است، تا در نهایت ضمن پیشگیری و درمان مشکلات شهری، منجر به ارتقای کیفیت زندگی شهروندان و قابلیت زیست‌پذیری شهرها شد.

 پاسخ به سوال حاضر می تواند موضوع انواع طرح های پژوهشی، رساله ها و  مقالات باشد با این وجود و به صورت خلاصه با هدف تاکید و یادآوری برخی اصول می توان به موارد کلی زیر اشاره کرد:

· تعامل با دستگاه‌ها مرتبط، ایجاد فضای مشترک بین دستگاه‌ها (به ویژه دستگاه‌های خدمت رسان همچون آب، برق، گاز و سایر ارگان‌های ارائه دهنده خدمات زیربنایی در ایجاد زیرساخت‌های لازم)  

· توجه به رویکرد محله محوری در مواجه با بافت فرسوده

· پیش‌نگری و پیشگیری از گسترش بافت فرسوده 

· ارائه تسهیلات در پیشبرد امر نوسازی

· تبیین اهمیت و نقش نهادهای توسعه گر و تسهیل گر

· مدیریت صحیح در جریان جابه‌جایی‌ها و مهاجرت‌ها(بخشی از بافت فرسوده به شکل سکونت‌گاه‌های غیررسمی)

· بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده شهری با نگرش به مقوله توسعه پایدار شهری و  رویکردهای نوین مانند رویکرد استراتژی توسعه شهری   

· توجه به ابعاد بازآفرینی پایدار: اقتصادی، کالبدی، مدیریتی، اجتماعی

· توجه به مفهوم تاب آوری

و در نهایت می توان اینگونه بیان کرد که نقش‌آفرینان اصلی در این میان درواقع مردم هستند و ترکیب دولت به‌عنوان تسهیل گر، حمایت‌کننده و ناظر و سیاست‌گذار و شهرداری به‌عنوان مدیریت اجرایی برنامه‌ها و بخش خصوصی به‌عنوان محور اجرا باید تلاش کنند تا اتفاقات حول خواست و نیاز مردم انجام گیرد، در این صورت است که کارایی و عملکرد بهتری برای این موضوع خواهد داشت.        

خبرنگار:مهشید فرجی