از نخستین کنیسه تهران تنها یک نام در کتاب‌های تاریخی مانده است:« کنیسه حاجی برخوردار یا کنیسه بزرگ» که براساس اسناد باقی مانده از زمان قاجار قدمتش به دوران فتحعلی‌شاه قاجار می‌رسد. کنیسه‌ای که با توجه به جمعیت یهودیان آن زمان تهران ساخته و پیروان حضرت موسی کلیم‌الله آیین‌های مذهبی را در آن جا برگزار می‌کردند.
به گفته منابع تاریخی ورود یهودیان به تهران از اواخر دوران نادرشاه آغاز شد.آن‌ها به این شهر تازه شکل گرفته آمدند و از آن‌جایی که یهودیان تاجران و طلاسازان و نقره‌کاران خوبی بودند خیلی زود فهمیدند که تهران فضای مناسبی را برای گسترش کسب و کار خود دارد و همین نیز باعث شد که از شیراز به سمت اصفهان و کاشان و سرانجام تهران بیایند و در شرقی‌ترین محله آن که محله مهمی هم بود کلنی خود را راه‌اندازی کنند. یهودیان در ورود به تهران محله اودلاجان را که در شرق ارگ قرار داشت برای سکونت انتخاب کردند.
به نوشته منابع تاریخی عودلاجان در آن زمان مساحتی بالغ بر سه کیلومتر مربع و ۱۰ هزار خانه داشت که بخش زیادی از قسمت شرقی این محله را به یهودیان اختصاص دادند. گروهی علت اسکان همه یهودیان در یک محله را سخت‌گیری روحانیون شیعه و برخی دیگر سبک زندگی خود یهودیان می‌دانند. اما به نظر می‌رسد جدای این‌ها عودلاجان به نسبت سه محله اصلی دیگر تهران فضای مناسب‌تری برای ایجاد کلنی و استقرار جمعیتی را داشت و همین نیز باعث شد تا آن‌ها بعد از استقرار و گرفتن برخی آزادی‌ها از سوی حکومت مرکزی علاوه برخانه مراکز مخصوص خودشان را هم در این محله برپا کنند.
یکی از این مراکز بی‌تردید کنیسه یا عبادتگاه یهودیان بود که چند سالی بعد از حضور یهودیان در تهران و البته استقرار سلطنت قاجاریه بنای آن را گذاشتند. نخستین کنیسه همان‌طور که اشاره شد در زمان فتحعلی‌شاه قاجار که یهودیان در محله یهودیان در اودلاجان ساخته شد کنیسه بزرگ یا کنیسه حاج‌برخورداری بود.
حاج برخوردار یا برخوردار بن برخوردار بن مشه یکی از تاجران یهودی بود که اهل کاشان بود و در تهران و عودلاجان مستقر شده بود. از پیشوند حاجی اسمش مشخص است که او به بیت‌المقدس رفته بود. از حاج‌برخورداری یادگارهای زیادی در عودلاجان باقی مانده است. یکی از این یادگارها حمام سرچال بود که همراه به مشه یوسف ساخت. همچنین قدیمی‌ترین تورات وقفی تهران که در حال حاضر در کنیسه یعقوب نگهداری می‌شود توسط او وقف شده است.
در مورد این که مکان اصلی این کنیسه کجا بوده است اطلاعات دقیقی نیست. به نظر می‌رسد با توجه به املاکی که حاج برخوردار در سرچال داشته باید در آن منطقه مستقر باشد. اما بعد از آن کنیسه دیگری در عودلاجان ساخته شده است که به کنیسه عزرا یعقوب معروف است و به وسعیت عزرا یعقوب ساخته شده است. عزرا یعقوب تاجر یهودی بود که برای نخستین بار با تجار منچستر انگلستان وارد معامله شد.
او در سال ۱۲۷۳ شمسی در دوره ناصرالدین‌شاه بیمار و درگذشت. به وصیتش همسرش صنوبر حق‌نظر که طبیب مخصوص مهدعلیا مادر ناصرالدین‌شاه هم بود بخشی از ثروتش را صرف ساختن کنیسه‌ای بزرگ در عودلاجان کرد. یکی از مهمترین ویژگی‌های این کنیسه آب‌انباری بود که آب همه یهودیان عودلاجان را تامین می‌کرد.
این کنیسه همچنین پناهگاه بسیاری از یهودیان آواره ای بود که از سمرقند و بخارا به ایران آمدند.در جنگ جهانی دوم نیز بخشی از یهودیان لهستانی در این کنیسه اسکان داده شدند. این کنیسه چند سالی متروک بود اما در سال ۸۳ با حمایت انجمن کلیمیان تهران بازسازی شده است.
پژوهشگر :فرزانه ابراهیم زاده
عکس تزیینی است .
نظر شما