موزه ای برای تربیت معلم در ایران

مجید بجنوردی، پژوهشگر تاریخ

از ساختمان های قدیمی شهر تهران که افتتاح آن با میزبانی یکی از مهمترین وقایع تاریخ معاصر ایران، یعنی مراسم کشف حجاب همراه بود، عمارت دانشسرای مقدماتی تهران در خیابان روزولت قدیم (شهید مفتح امروز) است که همچنان سردی و گرمی روزگار را در همهمه و شلوغی بخش مرکزی شهر به جان می خرد.

گرچه این عمارت در نزدیکی دروازه دولت و در ضلع شرقی خیابان مفتح، امروز به نام دانشگاه خوارزمی به فعالیت خود ادامه می دهد، هسته اصلی دانشگاه به لحاظ تاریخ تطور، در ادامه دارالمعلمین مرکزی است که در سال تحصیلی ۱۲۹۷- ۱۲۹۸ خورشیدی، با تصویب مجلس شورای ملی و با احساس نیاز روشنگران ایرانی به مواد و ابزار اولیه پیشرفت، یعنی تربیت استاد و معلم، در زمان وزارت میرزا احمد خان بَدِر (نصیرالدوله) وزیر فرهنگ وقت و به ریاست ابوالحسن فروغی (برادر ذکاء الملک فروغی) تاسیس شد و از اساتید برجسته ای همچون عباس اقبال آشتیانی، سعید نفیسی، بدیع الزمان فروزانفر، عبدالعظیم قریب، علی اکبر سیاسی و ... بهره می گرفت.

این نهاد در طول تاریخ خود نام های متعدد داشته و بعدها به ترتیب به دارالمعلمین عالی، دانشسرای عالی، دانشگاه تربیت معلم، و امروز هم به اسم دانشگاه خوارزمی نامی شده است و همچنین مکان دانشگاه بارها تغییر کرد و روزگاری ساختمان آن در خیابان شاه آباد بود و بعدها به تخت زمرد و یا باغ قوام الدوله در خیابان شاهپور و بعد هم به باغ نگارستان در نزدیکی میدان بهارستان و درنهایت در اوایل دهه چهل خورشیدی به عمارت نزدیک دروازه دولت در خیابان روزولت (که در این کوتاه، همین ساختمان را اجمالا بررسی خواهیم کرد) تغییر مکان داد. ضمنا عمارت هشتاد و پنج ساله دانشگاه خوارزمی در نزدیکی دروازه دولت، از ابتدای تاسیس در سال ۱۳۱۴ تا اوایل دهه چهل شمسی دانشسرای مقدماتی بود و بعد به دانشسرای عالی واگذار شد.

اراضی دانشسرای مقدماتی

خیلی پیشتر از اینکه ساختمان دانشسرا در این مکان بر پا شود، اراضی آنجا متعلق به باغ نخودی بود. این باغ بزرگ در عهد قاجار، بیرون از دروازه دولت قرار داشت و منطقه وسیعی را شامل میشد. مرحوم استاد منوچهر ستوده در کتاب جغرافیای تاریخی شمیران حدود این باغ را به شرح زیر توصیف کرده است: «اراضی باغ نخودی از شرق به خیابان شمیران از پیچ شمیران به بالا، از غرب به خیابان روزولت از جنوب به خیابان شاهرضا (انقلاب) که در امتداد خندق شمالی طهران ناصری است و از شمال به امجدیه. خیابان بهار از وسط باغ نخودی می گذشت. مریضخانه شماره ۲ آرتش و دانشسرای تربیت معلم در اراضی باغ نخودی است.»(۱)

بعدها بخشی از این اراضی که امروز دانشگاه خوارزمی در آن قرار دارد، در زمان اولین دولت رضاخان سردار سپه با مقام نخست وزیری به منظور ورزش و بازی های فوتبال به مساحت تقریبی ۳۰ هزار متر مربع خریداری شد(۲).

سید عبدالله انوار از اساتید برجسته تهران شناسی نیز در گفتگویی با نگارنده، روزگاری که در زمین های خاکی آن جا به همراه دوستانشان، فوتبال بازی میکردند را به یاد می آورد؛ چنانکه چند سال بعد همان بچه های کم سن و سال، نظاره گر مراسم کشف حجاب در ساختمانی شدند که پیشتر زمین فوتبال بود. شاید عبدالله انوار تنها شخص زنده و حی و حاضری باشد که آن اراضی فوتبال را دیده و بعدا نظاره گر مراسم کشف حجاب نیز بوده است(۳).

به هر حال این اراضی مدت زیادی زمین ورزش نبود و به قول علی اصغر حکمت، وزیر معارف پهلوی اول، «پس از تصویب قانون تربیت معلم آن زمین برای بنیاد اولین دانشسرا اختصاص داده شد ولی در عوض اراضی وسیعی در همان خیابان با اندک مسافت از مرحوم حاجی مخبرالسلطنه به مساحتی افزون بر ۲۰۰۰۰ متر مربع خریداری شد و در آنجا برای ورزش یک استادیوم به گنجایش ۱۵ هزار نفر برای بازیهای فوتبال و دومیدانی و غیره ساخته شد که مجموعه آنها را به مناسبت باغ امجدیه مجاور آن امروز بنام ورزشگاه امجدیه محل استفاده جوانان و ورزشکاران و معروف است»(۴)

منظور حکمت از قانون تربیت معلم قانونی است که در اسفند ماه ۱۳۱۲ به تصویب مجلس شورای ملی رسید و به موجب این قانون، دولت مکلف بود که از اول فروردین ماه ۱۳۱۳ تا مدت پنج سال، بیست و پنج باب دانشسرای مقدماتی و یک باب دانشسرای عالی دخترانه در تهران و دیگر ولایات تاسیس کند. در نتیجه وزارت فرهنگ زمین بازی ذکر شده را به دانشسرای مقدماتی تهران اختصاص داد و این اولین عمارتی بود که دولت برای دانشسرای مقدماتی ساخت.

ساختمان دانشسرای مقدماتی تهران

اراضی دانشسرا ۲۴۰۰۰ متر مربع بود و مساحتی که زیر بنا رفت ۲۳۲۵ متر مربع بود و ضمنا ساختمان آن از اواسط مرداد ۱۳۱۳ شروع شد و در اواسط دی ماه ۱۳۱۴ خاتمه پیدا کرد.(۵)

یعنی ساخت آن مجموعا یکسال و پنج ماه طول کشید. ساخت این عمارت به مهندسی نیکلای مارکف، (متولد تفلیس که بعدها به عنوان افسر روسیه تزاری به ایران آمد) آغاز شد. او به سبک معماری ایرانی پایبند بود و بهترین کسی بود که میتوانست چنین مکان دانشی را در تهران پدید بیاورد؛ معمار پر آوازه ای که آثار مهم دیگری نظیر دبیرستان البرز، مدرسه ژاندارک، اداره پست و تلگراف، مسجد فخرالدوله و... را در کارنامه خود دارد و بخشی از آبادانی تهران عصر رضاشاه مدیون آثار اوست. در آن زمان رسم بود که با ساخته شدن بناهای به ویژه آموزشی، شعری نیز به همان مناسبت سروده و ماده تاریخ ساخت آن عمارت به حساب جمل در آن شعر گنجانده میشد. شعر دانشسرای مقدماتی تهران نیز توسط ملک الشعرای بهار سروده شده و در دهلیز ورودی دانشسرا، کتیبه شده بود؛ بهار این بیت را برای ماده تاریخ دانشسرا سرود:

رقم زد کلک مشکین بهار از بهر تاریخش

که «این دانشسرا دائم همایون باد بر ایران»(۶)

مراسم کشف حجاب در عمارت دانشسرا

با آغاز ساخت دانشسرا، با توجه به اینکه رضاخان بر وزارت معارف جهت تهیه مقدمات مراسم کشف حجاب فشار می آورد، این وزارت قصد داشت از این ساختمان تازه تاسیس جهت این امر و اعطای گواهی نامه های فارغ التحصیلان در مراسم کشف حجاب بهره بگیرد. طبق گفته علی اصغر حکمت، ساختمان دانشسرا در بیرون دروازه دولت، از پیش برای این منظور رضاخان و مراسم کشف حجاب برگزیده شده بود.(۷)

به هر روی به نظر می آید که وزارت معارف این قصد را نیز داشته است که روند ساخت دانشسراها را (که طبق قانون ظرف پنج سال باید بیست و پنج دانشسرا تاسیس می شد) در این مراسم و در این ساختمان نوساز به عرض دید شاه بگذارد. با این مقدمات در روز چهارشنبه ۱۷ دی ۱۳۱۴ مراسم آغاز کشف حجاب در عمارت نوساز دانشسرای مقدماتی تهران برگزار شد و برگی از تاریخ معاصر ایران در این عمارت ورق خورد. حکمت که خود از باشندگان این مراسم بود در گزارشی که از حضور رضاخان، همسر و دو دختر او، شمس و اشرف پهلوی در دانشسرا داده است، ما را از جزئیات این روز و چگونگی افتتاح دانشسرا باخبر می کند(۸).

در آن روز به غیر از فرهنگیان، دختران شاه، تمام مدعوین با همسران خود بدون حجاب شرکت کردند که پیش از آن سابقه نداشت و بدین گونه دانشسرای مقدماتی تهران با میزبانی مراسم کشف حجاب، کار خود را رسما آغاز کرد.

تالار مهم دانشگاه هم مدت ها پیش از انقلاب به نام تالار ۱۷ دی شناخته میشد که پس از انقلاب به ۱۷ شهریور تغییر نام داد.

موزه دانشگاه خوارزمی

خوشبختانه این عمارت ارزشمند در سالهای اخیر مرمت شد و طرح مطالعاتی آن که از سال ۱۳۹۳ آغاز شده بود اخیرا به پایان رسید. طرح مطالعاتی «موزه دانشگاه خوارزمی» نیز از سال ۱۳۹۸ به سرپرستی خانم افسانه کامران پیگیری شده است و اگرچه بیماری کرونا بسیاری از فعالیت ها را از پای انداخت، طرح مطالعاتی موزه با وقفه هایی ادامه پیدا کرد تا در آینده شاهد موزه این دانشگاه باشیم. این موزه با آثار ارزشمندی که پیش بینی میشود در آن گرد آید، به نوعی حکم بازیابی تاریخ طولانی دانشگاه خوارزمی یا به بیانی دیگر تاریخ تربیت معلم در ایران است. ناگفته ضرورت وجود موزه ای برای چنین موسسه کهنسالی پیداست، چنانکه در میان ملل راقیه نیز اینطور موزه ها وجود دارد و همه پژوهشگران به راحتی از اسناد و آثار آن استفاده میکنند. به امید آنکه در آینده نزدیک، مطالعه و گردآوری آثار این موزه به سرانجام برسد و شاهد موزه ارزشمند دیگری در شهر باشیم.